Στρατής Χαβιαράς: Η ζωή και το έργο του Έλληνα συγγραφέα που διέπρεψε σε ΗΠΑ και Ελλάδα

O Στρατής Χαβιαράς υπήρξε ένας σημαντικός και αναγνωρισμένος ποιητής και πεζογράφος στην Ελλάδα και τις Ηνωμένες Πολιτείες, όπου έζησε για περισσότερα από 40 χρόνια. Υπηρέτησε τη λογοτεχνία όλη του τη ζωή με πάθος, τόσο από τις διάφορες θέσεις που κατείχε στο πανεπιστήμιο του Χάρβαρντ, όσο και ως εκδότης λογοτεχνικών περιοδικών (όπως το Harvard Review), καθηγητής και συντονιστής εργαστηρίων δημιουργικής γραφής.

Ο Στρατής Χαβιαράς γεννήθηκε στις 28 Ιουνίου 1935 στη Νέα Κίο της Αργολίδας από γονείς μικρασιάτες πρόσφυγες. Παιδί, έζησε τη φρίκη του πολέμου και της Κατοχής. Οι Γερμανοί εκτέλεσαν τον πατέρα του Χρήστο το 1944, για την αντιστασιακή δράση του στο ΕΑΜ, ενώ η μητέρα του Γεωργία Χατζηκυριάκου εκτοπίστηκε σε στρατόπεδο συγκέντρωσης στη Γερμανία, και το σπίτι της οικογένειας κατεδαφίστηκε.

Τελειώνοντας το δημοτικό μπήκε στη βιοπάλη και άρχισε να εργάζεται ως οικοδόμος στην Αθήνα και σε δημόσια έργα στην επαρχία. Τις ελεύθερες ώρες του διάβαζε πολύ και προσπαθούσε μόνος ν’ αναπληρώσει τα κενά της εκπαίδευσής του.

Η καθοριστική γνωριμία με τον Κίμωνα Φράιερ

Η γνωριμία του, το 1957, με τον διακεκριμένο ελληνοαμερικανό φιλόλογο και λογοτέχνη Κίμωνα Φράιερ, μεταφραστή του Νίκου Καζαντζάκη στην αγγλική γλώσσα, ήταν καθοριστική για την εξέλιξή του στα γράμματα. Ο Φράιερ αναγνώρισε το ταλέντο και το πάθος του για τη λογοτεχνία και τη γραφή και τον προσκάλεσε να εργαστεί μαζί του στην Αμερική.

Ο Χαβιαράς έγινε βοηθός του Φράιερ στη μετάφραση της «Οδύσσειας» και της «Ασκητικής» του Καζαντζάκη και στη δακτυλογράφηση της μεταξύ τους εκτεταμένης αλληλογραφίας. Επίσης, μετέφραζε στα ελληνικά κι εκφωνούσε στο ραδιόφωνο τις ομιλίες του Φράιερ, στην εκπομπή «Η φωνή της Αμερικής».

Μέσω του Φράιερ γνωρίστηκε με σημαντικές προσωπικότητες των γραμμάτων και των τεχνών, όπως ο Γουίλιαμ Φόκνερ, ο Άρθουρ Μίλερ, η Μέριλιν Μονρόε και ο Τένεσι Oυίλιαμς. Κατά την παραμονή του στην Αμερική σπούδασε παράλληλα μηχανολογικό σχέδιο και σχεδιασμό μηχανών, ενώ συνέχισε ν’ ασκείται στη γραφή, δουλεύοντας παράλληλα τα βράδια ως σερβιτόρος.

Η εμφάνισή του στα ελληνικά γράμματα

Στα ελληνικά γράμματα ο Στρατής Χαβιαράς πρωτοεμφανίστηκε το 1959, με τον δραματικό μονόλογο «Το σκουριασμένο καρφί», το οποίο δημοσιεύθηκε στο περιοδικό για τα γράμματα και τις τέχνες «Καινούρια Εποχή» που είχε ιδρύσει ο Γιάννης Γουδέλης (1919-1999).

Το Πάσχα του 1961 επέστρεψε στην Ελλάδα, βρήκε αμέσως δουλειά (οικοδομικό και μηχανολογικό σχέδιο) στην Αμερικανική Βάση στο Ελληνικό και αργότερα εργάστηκε ως επιβλέπων μηχανικός στην κατασκευή του υδροηλεκτρικού φράγματος του Αχελώου. Παράλληλα, συνέχιζε τη συγγραφική του δραστηριότητα με την έκδοση των ποιητικών συλλογών «Η κυρία με την πυξίδα» (1963) και «Βερολίνο» (1965).

Το 1967, λίγο πριν από την εκ νέου αναχώρησή του για την Αμερική, εκδόθηκε η τρίτη συλλογή ποιημάτων του «Η νύχτα του ξυλοπόδαρου», η οποία εξέφραζε την αντίθεσή του προς τα ολοκληρωτικά καθεστώτα και κατασχέθηκε από τη Χούντα. Λίγα χρόνια μετά, το 1972, εκδόθηκε η τελευταία του ποιητική συλλογή στα ελληνικά με τίτλο «Νεκροφάνεια».

Επιστροφή στην Αμερική

Στις ΗΠΑ εργάστηκε για λίγο στο αρχιτεκτονικό γραφείο του Βάλτερ Γκρόπιους και φοίτησε στο Κολέγιο Γκόνταρντ, από το οποίο αποφοίτησε με μάστερ στις καλές τέχνες. Από το 1974 διηύθυνε τη βιβλιοθήκη σύγχρονης ποίησης του πανεπιστημίου Χάρβαρντ, όπου δίδαξε, διοργάνωσε τακτικές ομιλίες και ποιητικές αναγνώσεις. Ίδρυσε κι επιμελήθηκε αρκετές περιοδικές εκδόσεις, οι πιο σημαντικές εκ των οποίων ήταν τα περιοδικά ποίησης «Arion's Dolphin», «Erato» και «Harvard Review».

Το 1973 ήταν ένα έτος-ορόσημο για τη λογοτεχνική πορεία του, καθώς αποφάσισε να εγκαταλείψει την ελληνική γλώσσα και να ξεκινήσει να δημοσιεύει στην αγγλική. Ποιήματά του δημοσιεύθηκαν σε σημαντικά λογοτεχνικά περιοδικά της Αμερικής, όπως τα Iowa Review, Dickinson Review, Kayak, Ploughshares και άλλα. Η πρώτη συλλογή ποιημάτων του στην αγγλική «Crossing the River Twice» εκδόθηκε το 1976 από το Πολιτειακό Πανεπιστημίου του Κλίβελαντ.

Το 1979 εκδόθηκε το πρώτο του μυθιστόρημα στα αγγλικά με τίτλο «When the Tree Sings» («Όταν τραγουδούσαν τα δέντρα» ο ελληνικός τίτλος του), με ήρωα ένα παιδί που μεγαλώνει σ' ένα παραθαλάσσιο χωριό της Ελλάδας στα χρόνια της γερμανικής κατοχής. Πέντε χρόνια αργότερα δημοσίευσε το μυθιστόρημα «The Heroic Age» («Τα ηρωικά χρόνια»), που αφηγείται τις περιπέτειες μιας ομάδας παιδιών κατά τη διάρκεια του ελληνικού εμφυλίου πολέμου. Και τα δυο έργα του απέσπασαν διθυραμβικές κριτικές και μεταφράστηκαν σε πολλές ευρωπαϊκές γλώσσες και στη Λατινική Αμερική.

Διδασκαλία και το πρώτο μυθιστόρημα στα ελληνικά

Το 2008, μετά την επιστροφή του στην Ελλάδα, δίδαξε τη συγγραφική τέχνη στο ΕΚΕΜΕΛ, ενώ συνεργάστηκε και με το ΕΚΕΒΙ ως διδάσκων και συντονιστής στα Εργαστήρια Τέχνης του Λόγου. Από το 2015 έως τον Ιανουάριο 2020 συντόνιζε τα εργαστήρια της τέχνης του πεζού λόγου στο Κέντρο Ελληνικών Σπουδών Ελλάδος του Πανεπιστημίου Χάρβαρντ στο Ναύπλιο.

Το 2014 δημοσίευσε το πρώτο του μυθιστόρημα στα ελληνικά με τίτλο «Άχνα», μια ερωτική περιπέτεια μύησης στη ζωή και στην τέχνη. «Το μυθιστόρημα που ήθελα να γράψω πάνω απ' όλα δεν θα 'χε μόνο θέμα ελληνικό, όπως και τα άλλα, θα ήταν και ένα αντίδωρο στον τόπο που πρωτοείδα το φως και το σκοτάδι. Έτσι η επιστροφή μου στη γλώσσα μας ήταν ζήτημα χρόνου, ενώ η θητεία μου στο αγγλόφωνο μυθιστόρημα λειτούργησε και ως άσκηση προετοιμασίας για να ξαναγράψω ελληνικά» είχε πει σε μία συνέντευξή του.

Ο Στρατής Χαβιαράς πέθανε στις 3 Μαρτίου 2020, σε ηλικία 84 ετών. Είχε νυμφευτεί δύο φορές. Την πρώτη με την αμερικανίδα αρχιτέκτονα Γκέιλ Φλιν και τη δεύτερη με την αμερικανίδα βιβλιοθηκονόμο Χίδερ Κόουλ, με την οποία απέκτησε μία κόρη, την Ηλέκτρα.