Βιολοντσέλο

Το Βιολοντσέλο ή αλλιώς Τσέλο είναι έγχορδο μουσικό όργανο της οικογένειας του βιολιού. Έχει τέσσερις χορδές (ντο, σολ, ρε, λα), όπως και τα υπόλοιπα έγχορδα της συμφωνικής ορχήστρας και είναι κουρδισμένο μία οκτάβα χαμηλότερα της βιόλας. Είναι ένα από τα βασικά όργανα τόσο στη μουσική δωματίου (κουαρτέτα εγχόρδων), όσο και στη συμφωνική ορχήστρα. Η ιταλική ονομασία του οργάνου βιολοντσέλο έχει επικρατήσει διεθνώς. Σημαίνει το μικρό βιολόνε, το μικρό κοντραμπάσο θα λέγαμε σήμερα.

Το βιολοντσέλο είναι στην πραγματικότητα ένα μεγάλο βιολί, που λόγω του μεγέθους του είναι αδύνατο να τοποθετηθεί κάτω από το σαγόνι του μουσικού, όπως το βιολί ή η βιόλα, αλλά είναι και πολύ μικρό για να παιχτεί σε όρθια θέση, όπως το κοντραμπάσο. Έτσι είναι το μοναδικό όργανο που επιβάλλεται να παίζεται από καθιστό μουσικό κι αυτό το διαπιστώνει κανείς καλύτερα, όταν βλέπει μία συμφωνική ορχήστρα να παίζει τον Εθνικό Ύμνο.

Ο εκτελεστής του βιολοντσέλου κρατά το όργανο ανάμεσα στα πόδια του και το στηρίζει στο έδαφος με τη βοήθεια μίας ρυθμιζόμενης μεταλλικής ράβδου. Με το ένα χέρι αυξομειώνει το παλλόμενο μήκος των χορδών και κατά συνέπεια το ύψος των ήχων που παίζει, ενώ με το δεξί χειρίζεται το δοξάρι ή «τσιμπά» τη χορδή στην τεχνική του πιτσικάτο. Σχετικό το ανέκδοτο με τον μαέστρο να απευθύνεται σε μία ανεπαρκή βιολοντσελίστρια: «Κυρία μου, έχετε στα σκέλια σας ένα όργανο, ικανό να δώσει ευχαρίστηση σε χιλιάδες ανθρώπους, και το μόνο που κάνετε είναι να το γρατζουνάτε!». Το ανέκδοτο αποδίδεται είτε στον Αρτούρο Τοσκανίνι, είτε στον Τόμας Μπίτσαμ.

Το βιολοντσέλο, όπως και τα λοιπά έγχορδα με δοξάρι, προέρχεται από τη βυζαντινή λύρα, που πέρασε στη Δύση μετά την Άλωση. Άμεσος πρόδρομος του βιολοντσέλου είναι η βιόλα ντα γκάμπα. Σημαντική συνεισφορά στην εξέλιξη του οργάνου είχαν οι ιταλοί οργανοποιοί Στραντιβάρι, Αμάτι και Γκουαρνέρι. Το βιολοντσέλο είναι κατασκευασμένο κυρίως από ξύλο, αλλά στην εποχή μας υπάρχουν βιολοντσέλα από αλουμίνιο και ανθρακονήματα. Οι χορδές του οργάνου είναι συνθετικές ή μεταλλικές και σπανίως σήμερα εντέρινες.

Το βιολοντσέλο παράγει ένα ωραίο, εκφραστικό, πλούσιο και τραγουδιστό ήχο, που σε σχέση με τα άλλα έγχορδα βρίσκεται πιο κοντά στην ανθρώπινη φωνή. Για αιώνες οι συνθέτες το είχαν υποβιβάσει να υποστηρίζει τη μελωδία του βιολιού με τις χαμηλές του νότες. Όταν οι συνθέτες ανακάλυψαν την ομορφιά του ήχου του, το βιολοντσέλο άρχισε να έχει πρωταγωνιστικό ρόλο, μέσα από τη φόρμα της σονάτας και του κοντσέρτου. Αυτό συνέβη στην εποχή του ύστερου μπαρόκ, με προεξάρχοντα τον Γιόχαν Σεμπάστιαν Μπαχ, που έγραψε το πρώτο μεγάλο έργο για το βιολοντσέλο, τις περίφημες «Έξι σουίτες για τσέλο».

Σημαντικά έργα για βιολοντσέλο συνέθεσαν οι:

• Αντονίν Ντβόρζακ: «Κοντσέρτο για τσέλο» σε σι ελάσσονα
• Π. Ι. Τσαϊκόφσκι: «Παραλλαγές σ’ ένα θέμα ροκοκό για τσέλο και ορχήστρα»
• Γιόζεφ Χάιντν: «Κοντσέρτο για τσέλο αρ.1» σε ντο μείζονα
• Γιοχάνες Μπραμς: «Σονάτα για τσέλο αρ. 2» σε Φα μείζονα
• Κλοντ Ντεμπισί: «Σονάτα για τσέλο και πιάνο»
• Ντέιβιντ Έλγκαρ: «Κοντσέρτο για τσέλο»
• Μπετόβεν: «Σονάτες για τσέλο και πιανοφόρτε»
• Σάμουελ Μπάρμπερ: «Κοντσέρτο για τσέλο»
• Ρόμπερτ Σούμαν: «Κοντσέρτο για τσέλο»

Και από ελληνικής πλευράς οι:

• Κωνσταντίνος Κυδωνιάτης (1908-1996): «Σονάτα για τσέλο και πιάνο αρ.1»
• Νίκος Σκαλκώτας (1904-1949): «Λάργκο για τσέλο και πιάνο», «Σονατίνα για τσέλο και πιάνο» και «Κοντσέρτο για βιολοντσέλο».

Εξαιρετικά περάσματα για βιολοντσέλο υπάρχουν στα έργα:

• «Η Θάλασσα» του Κλοντ Ντεμπισί (α’ μέρος)
• «Εισαγωγή στο Γουλιέλμο Τέλλο» του Τζοακίνο Ροσίνι (αρχή)
• «Δον Κιχώτης» του Ρίχαρντ Στράους

Σπουδαίοι σολίστες του βιολοντσέλου υπήρξαν οι Λουίτζι Μποκερίνι, Ζακ Όφενμπαχ, Αρτούρο Τοσκανίνι, Πάμπλο Καζάλς, Μστίσλαβ Ροστροπόβιτς, Πολ Τορτελιέ και Τζάκλιν Ντι Πρε. Σύγχρονοι σταρ του οργάνου θεωρούνται οι Μίσα Μάισκι, Γιο Γιο Μα και Στίβεν Ίσερλις. Έχει ειπωθεί ότι οι τσελίστες είναι συνήθως καλοσυνάτοι, βολικοί κι ευχάριστοι τύποι. Ίσως η συμπεριφορά τους να οφείλεται στην καθημερινή επαφή με το όμορφο αυτό όργανο.

Στη λαϊκή μουσική το βιολοντσέλο σπανίως χρησιμοποιείται. Οι Beatles στη δεκαετία του ’60 του έδωσαν ρόλο στα τραγούδια τους «Eleanor Rigby» και «Strawberry Fields Forever» για να ακολουθήσουν στη δεκαετία του ’70 οι Electric Light Orchestra, Pink Floyd (άλμπουμ «Atom Heart Mother») και Genesis (άλμπουμ «Foxtrot»). Στην τζαζ ο ρόλος του βιολοντσέλου είναι σχεδόν ανύπαρκτος, αφού κυριαρχεί το κοντραμπάσο. Εξαίρεση στον κανόνα που θέλει τους τσελίστες να παίζουν καθιστοί αποτελούν οι Apocalyptica, ένα χέβι-μέταλ συγκρότημα από τη Φιλανδία, με τέσσερις τσελίστες, που παίζουν όρθιοι.