Αντρέι Βάιντα

Ο Αντρέι Βάιντα (Andrzej Wajda) ήταν ένας από τους σημαντικότερους σκηνοθέτες της Πολωνίας και του παγκόσμιου κινηματογράφου, που με το έργο του σημάδεψε μία ολόκληρη εποχή της πολωνικής, αλλά και ευρωπαϊκής κινηματογραφίας. Υπήρξε ηγετικό στέλεχος της «Πολωνικής Σχολής Κινηματογράφου», μιας ομάδας εξαιρετικά ταλαντούχων δημιουργών, που με τις ταινίες τους προσέδωσαν διεθνή αναγνώριση στον πολωνικό κινηματογράφο τη δεκαετία του ’50. Κυρίαρχο θέμα στις ταινίες του ήταν το παρελθόν και το παρόν της πατρίδας του.

Η καριέρα του ξεπέρασε τις έξι δεκαετίες και ανάμεσα στην πληθώρα διακρίσεων που έλαβε ήταν ο «Χρυσός Φοίνικας» του Κινηματογραφικού Φεστιβάλ των Καννών, το 1981, για την ταινία του «Ο άνθρωπος από σίδερο» και το τιμητικό Όσκαρ, το 2000, για τη συνολική του προσφορά στην έβδομη τέχνη. Τέσσερις από τις ταινίες του προτάθηκαν για το Όσκαρ καλύτερης ξενόγλωσσης ταινίας: «Η Γη της Επαγγελίας» (1975), «Οι δεσποινίδες του Βίλκο» (1979), «Άνθρωπος από Σίδερο» (1981) και «Κατίν» (2007).

Τα πρώτα χρόνια

Ο Αντρέι Βάιντα γεννήθηκε στις 6 Μαρτίου 1926 στο Σουβάλκι της βορειονατολικής Πολωνίας. Ήταν γιος του στρατιωτικού Γιάκουμπ Βάιντα, που δολοφονήθηκε από τους Σοβιετικούς το 1940 στην αποκληθείσα «Σφαγή του Κατίν» και της δασκάλας Ανιέλα Μπιάλοβας. Κατά τη διάρκεια της γερμανοσοβιετικής κατοχής της πατρίδας του εργάστηκε ως σιδεράς και κλειδαράς, παράλληλα με τη συμμετοχή του στην Αντίσταση.

Μετά τη λήξη του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου και την απελευθέρωση της πατρίδας του σπούδασε ζωγραφική στην Ακαδημία Καλών Τεχνών της Κρακοβίας και σκηνοθεσία στην Κρατική Σχολή Θεάτρου και Κινηματογράφου «Λεόν Σίλερ» στο Λοτζ.

Μαθητής και βοηθός του Αλεξάντερ Φορντ, όπως και ο Ρομάν Πολάνσκι, γύρισε την πρώτη του ταινία το 1954 με τίτλο «Μια Γενιά» («Pokolenie», 1954), στην οποία εξιστορεί την πολιτική ωρίμαση ενός νεαρού αλήτη των φτωχογειτονιών της Βαρσοβίας. Ακολούθησαν «Οι Ήρωες της Βαρσοβίας» («Κanal», 1957), στην οποία αφηγείται την πραγματική ιστορία της Εξέγερσης της Βαρσοβίας τον Σεπτέμβριο του 1944. Η επόμενη ταινία του «Στάχτες και Διαμάντια» («Popiof i dia­ment», 1958) εξιστορεί τις συνεχείς προσπάθειες ενός νεαρού αντιστασιακού να δολοφονήσει τον Γενικό Γραμματέα του Κομμουνιστικού Κόμματος και τους δισταγμούς του επειδή ήταν συμπολεμιστές στην Αντίσταση. Οι ταινίες του αυτές συγκροτούν μία τριλογία, που απεικονίζουν τις θεαματικές κοινωνικές και πολιτικές αλλαγές που σημειώθηκαν στην Πολωνία στο διάστημα της γερμανικής κατοχής, κατά την εξέγερση της Βαρσοβίας το 1944 και τα πρώτα μεταπολεμικά χρόνια. Στην πρώτη και τρίτη ταινία πρωταγωνιστεί ο Ζμπίγκνιεφ Τσιμπούλσκι (1927-1967), ο επονομαζόμενος και «Τζέιμς Ντιν» της Πολωνίας.

Οι ταινίες που απογείωσαν την καριέρα του

Τη δεκαετία του ’60 ο Βάιντα ασχολήθηκε όλο και περισσότερο με τα προβλήματα της νεολαίας στον σύγχρονο κόσμο, καθώς και με τις συγκρούσεις που είναι σύμφυτες στον άνθρωπο, σε ταινίες, όπως «Λότνα» («Lotna», 1959), «Η Σιβηριανή Λαίδη Μάκβεθ» («Sibirska Ledi Magbet», 1961), «Αγάπη στα Είκοσι» («Mitosc Dwudziestolatkow», 1962), «Στάχτες» («Popioty», 1965) και «Τα Πάντα για Πούλημα («Wszystko na sprzedaz», 1968).

Τη δεκαετία του ’70 ο Βάιντα θα βρεθεί στο απόγειο της καριέρας του και θα χτίσει την παγκόσμια φήμη του, αρχικά με την ταινία «Γάμος» («Wesele», 1973), όπου μέσα από μια γαμήλια τελετή σκιαγραφείται η πορεία της πολωνικής ιστορίας. Στο ίδιο πνεύμα θα κινηθεί και η επόμενη ταινία του «Γη της Επαγγελίας» («Ziemia obiecana», 1974), στην οποία προσεγγίζει το καπιταλιστικό παρελθόν της Πολωνίας στα χρόνια της Βιομηχανικής Επανάστασης.

Η επόμενη ταινία του «Ο άνθρωπος από μάρμαρο» («Człowiek z marmuru», 1976) είναι μία κριτική του «υπαρκτού σοσιαλισμού» και ιδιαίτερα του φαινομένου του σταχανοβισμού. Κατά τον Βασίλη Ραφαηλίδη είναι «μια κολοσσιαία δημιουργία που θα μείνει στην ιστορία του κινηματογράφου για να μαρτυράει στον αιώνα τον άπαντα την αξία του κινηματογράφου ως εργαλείου μοναδικού για το ψάξιμο της πάντα οδυνηρής αλήθειας». Η ταινία απαγορεύτηκε λόγω του θέματός της στην Πολωνία για πολλά χρόνια.

«Χρυσός Φοίνικας» και υποψηφιότητα για Οσκαρ

Το 1981 γύρισε την ταινία «Ο άνθρωπος από σίδερο» («Człowiek z żelaza»), που είναι κατά κάποιο τρόπο η συνέχεια του «Άνθρωπος από Μάρμαρο» και αναφέρεται στο ανεξάρτητο συνδικάτο «Αλληλεγγύη» και τον ιδρυτή του, τον ηλεκτρολόγο από το Γκντανσκ Λεχ Βαλέσα, που με τη δράση του συνέβαλε στην πτώση του «υπαρκτού σοσιαλισμού», όχι μόνο στην Πολωνία, αλλά και στις χώρες της Ανατολικής Ευρώπης. Η ταινία βραβεύτηκε με τον «Χρυσό Φοίνικα» του Κινηματογραφικού Φεστιβάλ των Καννών και ήταν υποψήφια για το Όσκαρ καλύτερης ξενόγλωσσης ταινίας.

Τα επόμενα χρόνια επικεντρώθηκε σε ιστορικές ταινίες, όπως «Υπόθεση Δαντών» («Danton», 1983), στην οποία αφηγείται τις τελευταίες ημέρες του Ζορζ Νταντόν, ενός από τους ηγέτες της Γαλλικής Επανάστασης, «Κατίν» (Katyń, 2007) για τη σφαγή χιλιάδων Πολωνών στρατιωτικών από τους Σοβιετικούς, καθώς και το πορτρέτο του Λεχ Βαλέσα «Βαλέσα: Η Δύναμη της Ελπίδας» («Wałęsa. Człowiek z nadziei», 2013).

Ο Αντρέι Βάιντα πέθανε στις 9 Οκτωβρίου 2016 στη Βαρσοβία, σε ηλικία 90 ετών. Από τους τέσσερις γάμους του απέκτησε μία κόρη, την ηθοποιό Καρολίνα Βάιντα.