Το Φαγκότο και η ιστορία του

Το Φαγκότο είναι μουσικό όργανο, που ανήκει στα λεγόμενα ξύλινα πνευστά. Είναι το πλέον βαθύφωνο όργανο της κατηγορίας, εξού και η λόγια ελληνική ονομασία του βαρύαυλος. Η ιταλική λέξη φαγκότο (fagotto), που σημαίνει δεμάτι, έχει επικρατήσει με διάφορες παραλλαγές για την ονομασία του οργάνου, εκτός από τις αγγλόφωνες χώρες που ονομάζεται «Μπασούν» (Bassoon) και τις γαλλόφωνες που το συναντάμε ως «Μπασόν» (Basson).

Η ποικιλομορφία στον ήχο

Η έκταση του φαγκότου ξεπερνά τις τρεις οκτάβες και παρουσιάζει ποικιλομορφία στον ήχο του: στις πιο ψηλές του κλίμακες ο ήχος του φαγκότου μπορεί να ακούγεται έντονος, βραχνός, γοερός, σχεδόν απόκοσμος, στις μεσαίες κλίμακες το φαγκότο έχει πλούσιο, γεμάτο και κρυστάλλινο ήχο, ενώ και στις χαμηλές μπορεί ακούγεται εξαιρετικά δυνατό, βαρύ και σκοτεινό. Η εύθυμη χροιά του δίνει την ευκαιρία στους συνθέτες να το χρησιμοποιούν, όταν θέλουν να δώσουν μια κωμική εντύπωση.

Το φαγκότο αποτελείται από ένα κωνικό ηχητικό σωλήνα σε σχήμα «U» με τα δυο τμήματα του κορμού να βρίσκονται σε παράλληλη διεύθυνση. Η κατεύθυνση της καμπάνας είναι προς τα πάνω, ενώ ένας μεταλλικός σωληνίσκος οφιοειδούς σχήματος συνδέει το διπλό καλάμι με τον κορμό του οργάνου. Ο εκτελεστής κρατά το όργανο όρθιο, κάπως λοξά προς το σώμα του. Η εκμάθησή του είναι εξαιρετική δύσκολη, εξαιτίας της τοποθέτησης των οπών.

Το εξωτικό αυτό όργανο (τουλάχιστον για τα ελληνικά δεδομένα) προέρχεται από το μεσαιωνικό Nτούλσιαν (Dulcian), το οποίο ονομαζόταν φαγκότο στα ιταλικά. Όπως το γνωρίζουμε σήμερα, εμφανίστηκε τον 17ο αιώνα και με την πάροδο του χρόνου υπέστη πολλές βελτιώσεις και με την προσθήκη των κλειδιών έκανε πιο εύκολο το έργο των ερμηνευτών και ανέδειξε τον σολιστικό του χαρακτήρα.

Φαγκότο: Η σύγχρονη εκδοχή του και τα σημαντικά έργα από διάσημους συνθέτες

Στη σύγχρονη εκδοχή του, το φαγκότο συναντάται σε δύο τύπους: τον γερμανικό ή Χέκελ με πέντε ανοικτές οπές και 24 τάπες και τον γαλλικό ή Μπιφέ με έξι ανοικτές οπές και 22 τάπες. Το φαγκότο κατασκευάζεται κυρίως από σφενδάμι, αλλά και από άλλες σκληρές ποικιλίες ξύλου.

Το φαγκότο κέρδισε την προσοχή των συνθετών της εποχής του μπαρόκ, όπως ο Μπαχ, ο Τέλεμαν και ο Βιβάλντι, οι οποίοι έγραψαν αρκετά έργα για το όργανο. Μόνο ο Βιβάλντι συνέθεσε 37 κοντσέρτα για φαγκότο. Στη συνέχεια η φιλολογία του οργάνου εμπλουτίστηκε και με άλλα αξιόλογα έργα από σπουδαίους συνθέτες της κλασικής, της ρομαντικής και της σύγχρονης εποχής της μουσικής. Πάντως ο αριθμός τους είναι μικρός, λόγω και της δυσκολίας του οργάνου.

Σημαντικά έργα για φαγκότο έγραψαν οι:

Γκέοργκ Φίλιπ Τέλεμαν: «Σονάτα σε φα ελάσσονα»
Αντόνιο Βιβάλντι: «Κοντσέρτο για φαγκότο σε Λα ελάσσονα, RV 498»
Γιόχαν Κρίστιαν Μπαχ: «Κοντσέρτο για φαγκότο σε μι ύφεση»
Β. Α. Μότσαρτ: «Κοντσέρτο για φαγκότο, Κ. 191»
Καρλ Μαρία φον Βέμπερ: «Andante e rondo ungarese»
«Κοντσέρτο για φαγκότο σε φα»
Έντουαρντ Έλγκαρ: «Ρομάντσα για φαγκότο και ορχήστρα»
Πάουλ Χίντεμιτ: «Σονάτα για φαγκότο και πιάνο»
Νίκος Σκαλκώτας: «Σονάτα Κοντσερτάντε για φαγκότο και πιάνο»
Λουτσιάνο Μπέριο: «Sequenza XII» για σόλο φαγκότο

Εξαιρετικά περάσματα για φαγκότο υπάρχουν στα έργα:

«Ιεροτελεστία της Άνοιξης» του Ιγκόρ Στραβίνσκι (εναρκτήριο κομμάτι)
«Ο Πέτρος και ο Λύκος» του Σεργκέι Προκόφιεφ (ο ήχος του παππού)
«Συμφωνία αρ. 6» του Τσαϊκόφσκι (τελευταίο μέρος)
«Φανταστική Συμφωνία» του Μπερλιόζ (τέταρτο μέρος)
«Μαθητευόμενος Μάγος» του Πολ Ντικάς
«Σεχραζάτ» του Ρίμσκι-Κόρσακοφ (δεύτερο μέρος)
«Κοντσέρτο για ορχήστρα» του Μπέλα Μπάρτοκ (δεύτερο μέρος)
«Κάρμινα Μπουράνα» του Καρλ Ορφ (12ο μέρος)