Τα εν άστει Διονύσια

Γιορτή της Αρχαίας Αθήνας προς τιμήν του Ελευθερέως Διονύσου, που από ένα σημείο και μετά ήταν ταυτισμένη με τη διεξαγωγή δραματικών αγώνων. Μαζί με τα Παναθήναια, ήταν οι σπουδαιότερες γιορτές του έτους στην Αθήνα. Διαρκούσε πέντε ημέρες, από την 10η έως την 14η ημέρα του μήνα Ελαφηβολιώνα (τέλη Μαρτίου) και είχε πανελλήνια εμβέλεια. Ήταν μία ευκαιρία για τους Αθηναίους να επιδείξουν τον πλούτο και τη λαμπρότητα της πόλης τους στους ξένους (σύμμαχοι οι περισσότεροι), που συνέρρεαν στην αρχή της άνοιξης για να καταβάλουν τον φόρο για το ταμείο της Αθηναϊκής Συμμαχίας.

Η λατρεία του Ελευθερέως Διονύσου εισήχθη στην Αθήνα στα μέσα του 6ου αιώνα π.Χ. και επί τυραννίδας Πεισιστράτου (561-528 π.Χ.) καθιερώθηκαν πιθανότατα οι διθυραμβικοί χοροί και οι τραγωδίες στη γιορτή αυτή προς τιμήν του Διονύσου Οι Ελευθεραί ήταν μία κωμόπολη στα σύνορα Αττικής και Βοιωτίας.

8η Ελαφηβολιώνος: Δύο ημέρες πριν από την επίσημη έναρξη της γιορτής γινόταν ο προάγων ή προαγών, όπου παρουσιάζονταν όλοι όσοι θα έπαιρναν μέρος στους δραματικούς αγώνες προς τιμήν του θεού (ποιητές, υποκριτές, χορευτές, χορηγοί). Οι ηθοποιοί εμφανίζονταν χωρίς τις μάσκες και τα κοστούμια τους και δίνονταν κάποιες πληροφορίες στο κοινό για τα έργα που θα ανεβάζονταν.

9η Ελαφηβολιώνος: Μία ημέρα πριν από την έναρξη της γιορτής, το ξόανο (σανιδόμορφο λατρευτικό άγαλμα) του Διονύσου μεταφερόταν από τις Ελευθερές στην Αθήνα. Πρώτα το πήγαιναν σ’ ένα ιερό έξω από τα τείχη, στα ΒΔ της πόλης, και στη συνέχεια στο ιερό του θεού στη νότια κλιτύ της Ακρόπολης, δίπλα στο διονυσιακό θέατρο.

10η Ελαφηβολιώνος: Η γιορτή των Διονυσίων ξεκινούσε με μία πομπή που κατέληγε σε θυσία. Έμβλημά της είχε το φαλλό και σ' αυτήν έπαιρναν μέρος άνδρες και γυναίκες. Εκτός από τα προς θυσία ζώα, υπήρχαν και αναίμακτες προσφορές, όπως καρποί που μεταφέρονταν σε χρυσά κάνιστρα. Οι χορηγοί των δραματικών αγώνων και των διθυράμβων λάμβαναν μέρος στην πομπή, ντυμένοι με φανταχτερά ρούχα, για να ξεχωρίζουν από τους υπόλοιπους. Τους επιτρεπόταν εξάλλου αυτή η επίδειξη χλιδής, μιας και η πραγματοποίηση των αγώνων γινόταν με δικά τους έξοδα.

Μετά την τέλεση των θυσιών στο τέμενος του Διονύσου Ελευθερέως, το πλήθος κατευθυνόταν στο παρακείμενο θέατρο για να παρακολουθήσει την απονομή στεφανιών σε διακεκριμένους πολίτες και πανοπλιών στους ενήλικους γιους των πεσόντων σε μάχες. Εκτός αυτού, εξέθεταν στο πλήθος μέσα σε κάνιστρα τα τάλαντα που διέθετε η πόλη από το ετήσιο πλεόνασμα, μία πολιτική πράξη αυτοπροβολής της πόλης - κράτους των Αθηνών.

Το απόγευμα της πρώτης ημέρας ο λαός συγκεντρωνόταν και πάλι στο Διονυσιακό θέατρο, για να παρακολουθήσει τους αγώνες διθυράμβου. Ο διθύραμβος ήταν ύμνος, αρχικά αφιερωμένος στο Διόνυσο. Στη συνέχεια, ο ύμνος αυτός θα αρχίσει, σταδιακά, να αποδεσμεύεται θεματολογικά από το θεό για να λάβει έναν επικό και μυθολογικό χαρακτήρα. Εκτελούνταν από ομάδα ανδρών ή αγοριών, που τραγουδούσαν και χόρευαν με τη συνοδεία αυλού. Πιστεύεται ότι η τραγωδία γεννήθηκε από το διθύραμβο, τη στιγμή που κάποιος στάθηκε απέναντι από το χορό και αποκρινόταν σε όσα αυτός έλεγε, σχηματίζοντας έτσι το διαλογικό πυρήνα του δράματος. Στο διαγωνισμό διθυράμβου συμμετείχαν 10 χοροί ανδρών και 10 χοροί αγοριών, ένας από κάθε φυλή. Η κάθε ομάδα χορευτών αποτελούνταν από 50 άτομα.

Το βράδυ της πρώτης ημέρας επικρατούσε μια ατμόσφαιρα πανηγυριού στους δρόμους της πόλης, με χορούς και τραγούδια (κώμος).

11η Ελαφηβολιώνος: Η δεύτερη ημέρα των Μεγάλων Διονυσίων ήταν αφιερωμένη σε παραστάσεις τραγωδιών και σατυρικών δραμάτων, αλλά από το 486 π.Χ. θα εισαχθεί στη γιορτή και η κωμωδία, στην οποία έκτοτε θα παραχωρηθεί η δεύτερη ημέρα των Μεγάλων Διονυσίων. Εικάζεται ότι εκείνη την ημέρα παίζονταν πέντε κωμωδίες, ισάριθμων κωμωδιογράφων.

12η Ελαφηβολιώνος: Την τρίτη ημέρα των Διονυσίων άρχιζαν οι δραματικοί αγώνες, με παραστάσεις τραγωδιών και σατυρικών δραμάτων. Νωρίς το πρωί οι πολίτες συγκεντρώνονταν στο θέατρο του Διονύσου, όπου γινόταν θυσία και κλήρωση των κριτών, οι οποίοι, αφού καταλάμβαναν τις τιμητικές τους θέσεις, έδιναν το σύνθημα για την έναρξη των παραστάσεων. Κάθε ημέρα και έως το απόγευμα της 14ης Ελαφηβολιώνος «διδάσκονταν» (παίζονταν) τρεις τραγωδίες κι ένα σατυρικό δράμα.

13η Ελαφηβολιώνος: Δεύτερη ημέρα των παραστάσεων τραγωδίας και σατυρικού δράματος.

14η Ελαφηβολιώνος: Το απόγευμα της ημέρας ολοκληρώνονταν οι δραματικοί αγώνες. Το βράδυ αναδεικνύονταν οι νικητές από την κριτική επιτροπή. Υπήρχαν δέκα κριτές, ένας από κάθε φυλή, που έβγαιναν με κλήρωση. Ο καθένας σημείωνε σε ένα πινακίδιο το αποτέλεσμα της κρίσης του και το έριχνε σε μία υδρία, από την οποία επιλέγονταν τελικά πέντε πινακίδια, που καθόριζαν τους νικητές. Τα παραπάνω γίνονταν για να εξασφαλιστεί το αδιάβλητο της τελικής απόφασης. Οι νικητές (ποιητές και χορηγοί) αναγγέλλονταν στο κοινό από κήρυκα και στεφανώνονταν με στεφάνια από κισσούς.

16η Ελαφηβολιώνος: Δύο ημέρες μετά το τέλος της γιορτής ο λαός συγκεντρωνόταν στο θέατρο για να κρίνει την όλη διοργάνωση και να καταγγείλει συμβάντα, που είχαν τυχόν αμαυρώσει την ομαλή διεξαγωγή της γιορτής.