Κάρελ Τσάπεκ: Ο συγγραφέας που καθιέρωσε τον όρο «ρομπότ»

Ο Κάρελ Τσάπεκ (Karel Capek) ήταν τσέχος συγγραφέας και στοχαστής. Του οφείλουμε τη λέξη «ρομπότ», την οποία εισήγαγε σ' ένα θεατρικό του έργο. Από τις εμβληματικές προσωπικότητες της τσέχικης λογοτεχνίας, μαζί με τον Φραντς Κάφκα («Η Δίκη») και τον Γιάροσλαβ Χάσεκ («Ο καλός στρατιώτης Σβέικ»).

Ο Κάρελ Τσάπεκγεννήθηκε στις 9 Ιανουαρίου 1890 στο Μαλέ Σβατονόβιτσε της Βοημίας, που τότε υπαγόταν στην Αυστοοουγγαρία και σήμερα αποτελεί μέρος της Τσεχίας. Ο πατέρας του Αντονίν ήταν αγροτικός γιατρός και η μητέρα του Μποζένα αφοσιώθηκε στην ανατροφή του Κάρελ και των δύο αδελφών του Γιόζεφ (1887 - 1945) και Ελένα (1886 - 1969), φροντίζοντας να τύχουν της καλύτερης μόρφωσης. Και τα τρία παιδιά ασχολήθηκαν με το γράψιμο και μάλιστα συνεργάστηκαν αργότερα. Επιπλέον, ο Γιόζεφ διακρίθηκε και ως ζωγράφος και εικονογράφησε πολλά βιβλία του αδελφού του.

Ο Κάρελ δημοσίευσε τα πρώτα του κείμενα σε ηλικία 14 ετών, κυρίως διηγήματα και ποιήματα. Η ενασχόλησή του με τη συγγραφή ήταν μια καλή ευκαιρία να ξεφύγει από μια σπάνια αρρώστια της σπονδυλικής στήλης από την οποία υπέφερε. Οι σπουδές σε Πράγα, Βερολίνο και Παρίσι περιστράφηκαν γύρω από τη φιλοσοφία, γεγονός που αποτυπώνεται και στο έργο του, όπου διερεύνησε πολλά φιλοσοφικά θέματα. Το 1917 εγκαταστάθηκε μόνιμα στην Πράγα, όπου άρχισε να γράφει και να δημοσιογραφεί.

Τα πρώτα του έργα είναι σκοτεινά, αλλά με διαπεραστικό χιούμορ, στοιχεία που χαρακτηρίζουν την τσέχικη λογοτεχνία, με συγγραφείς όπως ο Κούντερα και ο Κόχουτ, για να αναφέρουμε δύο μεταγενέστερους και πολύ γνωστούς στη χώρα μας. Ο Τσάπεκ διερευνά τα ηθικά ζητήματα που ανακύπτουν από τις επαναστατικές εφευρέσεις τις εποχής του και των επιπτώσεών τους στον άνθρωπο. Διαβλέπει τη μαζική παραγωγή, τα ατομικά όπλα, την τεχνητή ευφυΐα και τα ρομπότ. Προλέγει ότι η τεχνολογική πρόοδος θα φέρει κοινωνικές καταστροφές, δικτατορίες, βία, γιγαντισμό και απεριόριστη εξουσία των επιχειρήσεων. Όμως, δεν χάνει την εμπιστοσύνη του στον άνθρωπο.

Το 1920 γράφει ένα θεατρικό έργο που θα τον κάνει γνωστό στον υπόλοιπο κόσμο. Το R.U.R. (αρχικά του Rosumovi Univergalni Roboti, «Τα Παγκόσμια Ρομπότ» στα ελληνικά) είναι μία μαύρη ουτοπία, στην οποία ο άνθρωπος κατασκευάζει μια ανθρωποειδή μηχανή, πιο αξιόπιστη και ακριβή από τον ίδιο, που σύντομα του επιβάλλεται και τον απειλεί με εξαφάνιση. Όμως, ο άνθρωπος θα ανακτήσει την εξουσία του πάνω στο ανδροειδές την τελευταία στιγμή. Στο έργο του χρησιμοποιεί για πρώτη φορά τη λέξη «ρομπότ» (στα τσέχικα: αγγαρεία, σκληρή δουλειά), που θα υιοθετηθεί από τους επιστήμονες για τα μηχανήματα τεχνητής νοημοσύνης.

Ο Τσάπεκ, βάσει του έργου του, είναι συγγραφέας επιστημονικής φαντασίας, πολύ προτού η επιστημονική φαντασία αποτελέσει ξεχωριστό λογοτεχνικό είδος. Μαζί με τον Άλντους Χάξλεϊ και τον Τζορτζ Όργουελ, θεωρείται από τους πρωτεργάτες της κλασσικής ευρωπαϊκής επιστημονικής φαντασίας, που εστιάζει το ενδιαφέρον της στο άμεσο μέλλον της ανθρώπινης κοινωνίας και όχι στο απώτερο μέλλον με διαστημόπλοια, εξωγήινους και άλλους πλανήτες. Κινείται, δηλαδή, στο κλίμα του. Στο ίδιο μήκος κύματος με το R.U.R. κινούνται τα έργα του «Η φάμπρικα του Απόλυτου», «Ο πόλεμος με τις σαλαμάνδρες», «Κράκατιτ» και το σατιρικό «Το παιγνίδι των εντόμων».

Ο Τσάπεκ πίστευε ότι ο άνθρωπος δεν μπορεί να λύσει τα προβλήματά του, αλλάζοντας τις συνθήκες που του επιβάλλει η φύση. Απέρριπτε κάθε είδους εκδήλωση πέραν του ανθρωπίνου μέτρου, τον γιγαντισμό της γραφειοκρατίας που τον έβλεπε να αναπτύσσεται ταχύτατα στο πλαίσιο του ολοκληρωτικού κράτους, κομμουνιστικού ή φασιστικού. Ήταν βαθιά δημοκράτης και έγραψε τη βιογραφία του φίλου του Τόμας Μάζαρικ, ιδρυτή και πρώτου προέδρου της Τσεχοσλοβακίας. Στα θεατρικά του έργα «Ο κόσμος που ζούμε» (1921) και «Δύναμη και Δόξα» (1937) εξετάζει πώς η απεριόριστη εξουσία μπορεί να διαφθείρει ένα πολιτικό ηγέτη.

Το πιο ώριμο έργο του θεωρείται η φιλοσοφική τριλογία, «Χόρντουμπαλ» (1933), «Μετέωρο» (1934) και «Μια συνηθισμένη ζωή» (1934), που διερευνά τα ζητήματα της αλήθειας και της πραγματικότητας. Ελληνικό ενδιαφέρον παρουσιάζει το θεατρικό του έργο «Υπόθεση Μακρόπουλος», που έγινε γνωστό στην οπερατική του εκδοχή από τον συμπατριώτη του συνθέτη Λέος Γιανάτσεκ.

Υπήρξε μέγας πατριώτης και αρνήθηκε να εγκαταλείψει τη χώρα του, ακόμα και όταν ο Χίτλερ προσάρτησε στη Γερμανία την πατρίδα του τη Βοημία (21 Σεπτεμβρίου 1938) και η Γκεστάπο τον χαρακτήρισε «δημόσιο κίνδυνο». Πέθανε από πνευμονία ανήμερα των Χριστουγέννων του 1938, σε ηλικία μόλις 48 ετών. Τον ακολούθησε οκτώ χρόνια αργότερα ο αδελφός του Γιόζεφ Τσάπεκ, που άφησε την τελευταία του πνοή στο στρατόπεδο συγκέντρωσης του Μπέργκεν - Μπέλσεν.

Στα ελληνικά κυκλοφορούν τα βιβλία του Κάρελ Τσάπεκ: «Από τη μια τσέπη στην άλλη: Αντιαστυνομικές ιστορίες» («Κανάκης»), « Η απελευθέρωση του απόλυτου» («Μέδουσα») και «Ο πόλεμος με τις σαλαμάνδρες» («Πορεία»).