Ιβάν Δ’ ο Τρομερός: Ο πρώτος τσάρος της Ρωσίας

Ο Ιβάν ο Τρομερός, όπως έμεινε στην ιστορία, υπήρξε ο πρώτος ηγεμόνας της Ρωσίας που ανακηρύχθηκε τσάρος με το όνομα Ιβάν Δ’ (1547-1584). Ο Ιβάν (Ιωάννης στα ρωσικά) επεξέτεινε τα όρια της επικράτειάς του με την κατάκτηση των περιοχών του Καζάν (1552) και του Αστραχάν (1556), αλλά απέτυχε να κατακτήσει τη Λιβονία (σημερινή Εσθονία και Λετονία) και ν’ αποκτήσει πρόσβαση στη Βαλτική, ερχόμενος αντιμέτωπος με τους Σουηδούς και τους Πολωνούς (1558-1583).

Καθιέρωσε την πρώτη εθνοσυνέλευση στη Ρωσία και στην προσπάθειά του να επιβάλει στρατιωτική πειθαρχία και συγκεντρωτική διοίκηση, εγκαθίδρυσε μία βασιλεία του τρόμου (εξού και το προσωνύμιο Τρομερός), που στρεφόταν κυρίως κατά των βογιάρων και άλλων μελών της υψηλής αριστοκρατίας. Μέσα σε εννέα χρόνια τέλεσε έξι γάμους και σε μία έκρηξη οργής σκότωσε τον γιο του Ιβάν Ιβάνοβιτς, που προοριζόταν για διάδοχός του. Ο Ιβάν ο Τρομερός θεωρείται ένας από τους σημαντικότερους τσάρους και ο νυν πρόεδρος της Ρωσίας Βλαντίμιρ Πούτιν δηλώνει θαυμαστής του.

Mέγας ηγεμόνας σε ηλικία τριών ετών

Ο Ιβάν Βασίλιεβιτς γεννήθηκε στις 25 Αυγούστου 1530 στο Κολομένσκογιε, κοντά στη Μόσχα, και ήταν ο πρωτότοκος γιος του μεγάλου ηγεμόνα της Μόσχας Βασίλι Γ’ και της δεύτερης συζύγου του Έλενας Γκλίνσκαγια. Το 1533 ο πατέρας του πέθανε και σε ηλικία τριών ετών ανακηρύχτηκε μέγας ηγεμόνας, αλλά την εξουσία ασκούσε η μητέρα του με τον ευνοούμενό της Ιβάν Ομπολένσκι, γεγονός που έδωσε αφορμή να κυκλοφορήσουν φήμες ότι ο Ιβάν ήταν γιος του Ομπολένσκι. Το 1538 η μητέρα του πέθανε (πιθανώς από δηλητηρίαση) και την εξουσία ασκούσαν οι συγγενείς της.

Ο Ιβάν φάνηκε στο προσκήνιο, όταν σε ηλικία 13 ετών διέταξε να συλληφθεί και να εκτελεστεί ο πρίγκιπας Αντρέι Σουίσκι, ηγέτης μιας αυλικής φατρίας. Δύο χρόνια αργότερα διέταξε να κόψουν τη γλώσσα ενός ευγενούς επειδή ξεστόμισε απρεπείς λέξεις για ένα άλλο ευγενή. Ο Ιβάν είχε αρχίσει να χτίζει τη φήμη του.

O πρώτος γάμος του Τσάρου

Στις 16 Ιανουαρίου 1747 στέφθηκε τσάρος, αντί του προϋπάρχοντος μέγα ηγεμόνα. Τσάρος (τσαρ στα ρώσικα σημαίνει Καίσαρ) και ίσως να τον προτίμησε από μία θεωρία που έπλασε ότι ήταν απόγονος του ρωμαίου αυτοκράτορα Οκταβιανού Αύγουστου. Λίγες μέρες αργότερα, τέλεσε τον πρώτο του γάμο με την Αναστασία Ζαχαρίνα-Γιούρεβα, ο οποίος κράτησε μέχρι το θάνατό της το 1760. Το βασιλικό ζεύγος απέκτησε έξι παιδιά, αλλά μόνο τα δύο επέζησαν.

Μία από τις πρώτες προτεραιότητές του ήταν η απόκρουση των επιδρομών των Τατάρων. Με τις εκστρατείες του (1547, 1549, 1552), στις οποίες μετείχε προσωπικά ο ίδιος, επιτεύχθηκε η προσάρτηση του ταταρικού χανάτου του Καζάν στις όχθες του Βόλγα και το 1556 το χανάτο του Αστραχάν αναγνώρισε αμαχητί την επικυριαρχία της Μόσχας. Το 1549 συγκάλεσε εθνοσυνέλευση με συμβουλευτικές αρμοδιότητες.

Και με τις δύο όχθες του Βόλγα διασφαλισμένες, ο Ιβάν προετοιμάστηκε για μία εκστρατεία με σκοπό να επιτύχει έξοδο προς τη θάλασσα, πράγμα που αποτελούσε παλαιό πρόβλημα της Ρωσίας ως ηπειρωτικής χώρας. Ο Ιβάν πίστευε ότι το πολυπόθητο εμπόριο με την Ευρώπη θα στηριζόταν σε μια ελεύθερη προσέγγιση στη Βαλτική. Αποφάσισε λοιπόν να στρέψει την προσοχή του προς τα δυτικά, αντί για τα νότια.

Ο Λιβονικός Πόλεμος

Ο λεγόμενος Λιβονικός Πόλεμος άρχισε τον Ιανουάριο του 1558 κι έληξε μόνο ύστερα από 24 χρόνια, στις 15 Ιανουαρίου 1582, όταν υπογράφηκε ανακωχή, ύστερα από μεσολάβηση του Πάπα Γρηγορίου ΙΓ’, που είχε ζητήσει η Ρωσία. Ο Ιβάν είχε απέναντι τις συνασπισμένες δυνάμεις των Λιβόνιων, Νορβηγών, Σουηδών, Πολωνών, Λιθουανών και των Κοζάκων της Ζαπορίζια.

Ο πόλεμος αποδείχθηκε καταστροφικός για τη Ρωσία και η χώρα εξαντλήθηκε από τον μακροχρόνιο αγώνα. Ο Ιβάν, μην μπορώντας να υπομείνει την κατάρρευση των ελπίδων και των σχεδίων του, φιλονίκησε ζωηρά το 1581 με τον αγαπημένο του γιο και διάδοχο Ιβάν Ιβάνοβιτς, τον οποίο τραυμάτισε θανάσιμα πάνω την έξαψή του. Την ίδια τύχη είχαν και 3.000 ακόμη άτομα.

Ο Ιβάν ήταν άνθρωπος με σφοδρά πάθη κι επειδή δεν ανεχόταν εξωσυζυγικές σχέσεις για έναν ηγεμόνα, άλλαζε συζύγους πολύ συχνά. Απέκτησε έτσι διαδοχικά έξι συζύγους (μία έβδομη δεν αναγνωρίστηκε από την Εκκλησία). Οι τρεις πέθαναν, η μία επέζησε ως χήρα του μετά τον θάνατό του και από τις άλλες δύο τη μία είχε διαζευχθεί και την άλλη την ανάγκασε να κλειστεί σε μοναστήρι.

Ο Ιβάν συζήτησε επίσης με τους Άγγλους πρεσβευτές τη δυνατότητα να νυμφευθεί μία από τις κυρίες της τιμής της βασίλισσας Ελισάβετ, τη Μαίρη Χάστινγκς. Επιθυμούσε πολύ να συνάψει σχέσεις με την Αγγλία από το 1553 ακόμη, και το 1566 μάλιστα είχε σκεφθεί να παραιτηθεί από τον θρόνο και να ζήσει στην Αγγλία.

Ο Ιβάν ο Τρομερός πέθανε στις 18 Μαρτίου 1584 στη Μόσχα, σε ηλικία 53 ετών. Τον διαδέχθηκε ο γιος του Θεόδωρος A’ (Feodor I), o επονομαζόμενος «Κωδωνοκρούστης», λόγω της εμμονής του να περιδιαβαίνει τα ρωσικά εδάφη και να κτυπά όποια καμπάνα έβρισκε στο δρόμο του.

Ο Ιβάν ο Τρομερός στην τέχνη

Ο ρώσος σκηνοθέτης Σεργκέι Αϊζενστάιν γύρισε την ταινία «Ιβάν ο Τρομερός» σε δύο μέρη (1942-1946), σε μουσική του Σεργκέι Προκόφιεφ. Η ταινία είναι ένα είδος κινηματογραφικής διαθήκης του σπουδαίου δημιουργού. Η σύγκρουση του Ιβάν Δ' με τους βογιάρους και τον κλήρο ήταν για τον δημιουργό της ταινίας ένα θέμα που του έδωσε την αφορμή να στοχαστεί γύρω από το νόημα της πολιτικής εξουσίας και να αποδυθεί σε μία άσκηση ύφους που είχε εκθαμβωτικό αποτέλεσμα.

Το 1975 ο χορογράφος Γιούρι Γκριγκόροβιτς παρουσίασε στη Μόσχα το μπαλέτο «Ιβάν ο Τρομερός», σε μουσική του Σεργκέι Προκόφιεφ.