Το Ηρώον Ζαλόγγου και η ιστορία του

Το «Ηρώον Ζαλόγγου», γνωστό και ως «Μνημείο Ζαλόγγου», είναι μία μνημειακή γλυπτική σύνθεση του σπουδαίου γλύπτη Γιώργου Ζογγολόπουλου (1903-2004), που βρίσκεται σε μια απότομη κορυφή του όρους Ζάλογγο κοντά στο χωριό Καμαρίνα της Πρέβεζας. Απεικονίζει έξι αφηρημένες γυναικείες μορφές που κρατούν η μία το χέρι της άλλης, έτοιμες να επιχειρήσουν τον ιστορικό Χορό του Ζαλόγγου.

Το έργο προήλθε μέσα από διαδικασίες δημόσιου διαγωνισμού που προκήρυξε το Υπουργείο Παιδείας τον Μάιο του 1953, κατόπιν πρότασης προσωπικοτήτων της Πρέβεζας. Κατακυρώθηκε στον Γιώργο Ζογγολόπουλο, εμβληματική μορφή της ελληνικής γλυπτικής του 20ού αιώνα, ο οποίος ανέλαβε τον σχεδιασμό και την επίβλεψη κατασκευής του έργου από κοινού με τον αρχιτέκτονα Πάτροκλο Καραντινό και τον μαρμαροτεχνίτη Ελευθέριο Γυφτόπουλο.

Η ιστορία της ανέγερσης του μνημείου Ζαλόγγου

Η κατασκευή του Μνημείου Ζαλόγγου ξεκίνησε τον Ιούλιο του 1954 και διήρκεσε έως το 1960. Χρηματοδοτήθηκε από σχολικούς εράνους και από το Υπουργείο Εθνικής Άμυνας, το οποίο συνεισέφερε και με εργασία στρατιωτών, αλλά και με αυτοκίνητα και άλλο τεχνολογικό εξοπλισμό.

Στην ανέγερσή του συνέδραμαν καθοριστικά η τοπική κοινωνία, παρέχοντας εθελοντική εργασία, αλλά και κρατικοί φορείς, καθιστώντας το έτσι ένα μοναδικό στην Ελλάδα δείγμα τέχνης στον δημόσιο χώρο. Τα αποκαλυπτήρια έγιναν στις 10 Ιουνίου 1961 με μεγάλη επισημότητα με παρόντες τους τότε βασιλείς Παύλο και Φρειδερίκη, μέλη της κυβέρνησης του Κωνσταντίνου Καραμανλή, εκπροσώπους της Εκκλησίας και πλήθος κόσμου.

Το Μνημείο Ζαλόγγου αποτελεί ένα από τα πρώτα δείγματα εφαρμογής των αρχών του μοντερνισμού στη μνημειακή γλυπτική της μεταπολεμικής Ελλάδας. Οι μορφές των γυναικών δεν αναπαριστούν γνωστές ιστορικές μορφές, αλλά εκ προθέσεως αφέθηκαν από τον γλύπτη χωρίς συγκεκριμένα χαρακτηριστικά κι επιλέχθηκε η πλήρης αφαίρεση των λεπτομερειών του προσώπου και του κορμού, στοχεύοντας ο γλύπτης να αφήσει ελεύθερο τον θεατή να πλάσει με την ψυχή και τη φαντασία του την κάθε μία από αυτές τις γυναίκες. Έτσι, απέφυγε τον ρεαλισμό, παρόλο το ανθρωπομορφικό θέμα του μνημείου.

Η φυσική του θέση του, αλλά και οι μνημειακής κλίμακας διαστάσεις του, 18x15 μ, κάνουν το μνημείο ορατό από απόσταση 30 χλμ, γεγονός που το αφηγείται ο ίδιος ο δημιουργός του, το 1960, όταν το είδε από το πλοίο ταξιδεύοντας από Ελλάδα για Ιταλία, γράφοντας χαρακτηριστικά:

Το Ηρώον τοποθετείται εις το χείλος κατακόρυφου βράχου [...], η επικοινωνία και άνοδος προς τον βράχον γίνεται μόνον δια μιας στενής ατραπού διερχομένης μέσω απότομων βράχων. Προς βορράν το Ζάλογγον περιβάλλεται από τα μεγαλοπρεπή ηπειρωτικά όρη. Κάτωθεν του βράχου και εις απόστασιν 800 μ. βρίσκονται τα ερείπια της αρχαίας Κασσώπης. Μεταξύ Ζαλόγγου και θαλάσσης διέρχεται ο τουριστικός δρόμος Αθηνών-Κερκύρας. Κατά τον διάπλουν εσωτερικής γραμμής Κερκύρας και εξωτερικής Ιταλίας το μνημείον είναι ορατόν. Παρ' όλον το τραχύ και μεγαλειώδες θέαμα των ηπειρωτικών βουνών και την εκτεταμένην έννοιαν της θαλάσσης του Ιονίου Πελάγους, δημιουργείται ένα αίσθημα ισορροπίας και γαλήνης. Η κλίμαξ του Ηρώου προσαρμόζεται προς την κλίμακα του τοπίου.

Με όρους αστικού τοπίου, το μέγεθος του μνημείου αντιστοιχεί σε μία πενταόροφη πολυκατοικία που αναπτύσσεται σε δύο οικόπεδα.

Το εσωτερικό του μνημείου είναι κατασκευασμένο από οπλισμένο σκυρόδεμα και το περίβλημα με τις μορφές των γυναικών αποτελείται από 4.300 όγκους λευκής ηπειρώτικης πέτρας που βρήκε κι επέλεξε ο καλλιτέχνης σε νταμάρι σε απόσταση 160 χλμ. από το εργοτάξιο του μνημείου. Η πέτρα μεταφέρθηκε σε όγκους και σε διαστάσεις 50x25x20 εκ. λαξεύονταν επί τόπου.

Όλοι αυτοί οι εκατοντάδες τόνοι των υλικών έπρεπε ν’ ανέβουν με τα χέρια στο εργοτάξιο. Μέσα δεν υπήρχαν. Ο ευρηματικός Ζογγολόπουλος κατασκεύασε ένα αναβατόριο, χρησιμοποιώντας τη μηχανή από ένα τζιπ του στρατού, καλώδια και τροχαλίες, αλλά μετά από ένα ατύχημα και για λόγους ασφαλείας αποφάσισε ότι τα υλικά μπορούν να μεταφερθούν μόνο με ανθρώπους και ζώα.

Η προσφορά εργασίας ήταν παλλαϊκή. Στρατιώτες, αλλά και γυναίκες και άνδρες, κάτοικοι των χωριών Καμαρίνας, Ζαλόγγου, Κρυοπηγής Πρεβέζης, με τα ζώα τους αλλά και με τα χέρια και στους ώμους τους, επί έξι χρόνια κάθε άνοιξη ανεβαίνοντας το δύσβατο μονοπάτι ανάμεσα από βράχια θάμνους και φίδια, κουβαλούσαν νερό, τσιμέντα, αμμοχάλικα, σίδερα και πέτρες στο εργοτάξιο ψηλά στον βράχο, όπου ο Ζογγολόπουλος με εργάτες, τεχνίτες και λιθοξόους κατασκεύαζε το έργο του.

Φθορές και αποκατάσταση

Τα χρόνια πέρασαν η κακή αντικεραυνική προστασία και ο πάγος του χειμώνα κατέστρεφαν συνεχώς το μνημείο, οι επικλήσεις του Ζογγολόπουλου για την ανάγκη επισκευών ήταν «προς ώτα μη ακοώντων». Τέσσερα χρόνια μετά τον θάνατο του δημιουργού του, ύστερα από ενέργειες του Ιδρύματος Γεωργίου Ζογγολόπουλου και της περιφέρειας, το 2007, ο Δήμος Ζαλόγγου και η Περιφέρεια Ηπείρου πήρε ένα σημαντικό κονδύλι για την αποκατάσταση του έργου. Τμήματα από τις κεφαλές των γυναικών είχαν καταστραφεί κι εξαφανιστεί τελείως.

Tο Ίδρυμα Γεωργίου Ζογγολόπουλου αποφάσισε ν’ αναθέσει στο Εργαστήριο Φωτογραμμετρίας του Εθνικού Μετσόβιου Πολυτεχνείου την τρισδιάστατη ψηφιακή αποτύπωση και γεωμετρική αποτύπωση του μνημείου. Η επισκευή και αποκατάσταση του μνημείου από τεχνίτες, καλλιτέχνες και φοιτητές συντηρητές, καθώς και η νέας τεχνολογίας αντικεραυνική προστασία, διήρκεσε πέντε χρόνια κι έγινε με υποδείξεις, μελέτες και επιστασία του διευθυντή του Ιδρύματος Γεωργίου Ζογγολόπουλου και αρχιτέκτονα, Άγγελου Μωρέτη.

Μνημείο Νεότερης Πολιτιστικής Κληρονομιάς

Στις 12 Ιουνίου 2021, το «Ηρώον Ζαλόγγου» χαρακτηρίστηκε Μνημείο Νεότερης Πολιτιστικής Κληρονομιάς από το Υπουργείο Πολιτισμού.

«Ο χαρακτηρισμός του γλυπτού “Ηρώον Ζαλόγγου” από το ΥΠΠΟΑ σαν Μνημείο Νεότερης Πολιτιστικής Κληρονομιάς είναι δικαίωση τόσο για τον μεγάλο Έλληνα καλλιτέχνη, Γιώργο Ζογγολόπουλο, όσο και αναγνώριση της καλλιτεχνικής αξίας του ίδιου του μνημείου. Ταυτόχρονα, όμως, η απόφαση κήρυξης του ηρώου σε μνημείο είναι αναγνώριση της θυσίας των Ελλήνων της προεπαναστατικής περιόδου στον βωμό της Ελευθερίας και της εκκωφαντικής απάντησής τους στο δίλημμα “Ελευθερία ή Θάνατος”, το δίλημμα που μετά από μερικά χρόνια έγινε κραυγή και σύνθημα και σύμβολο του Απελευθερωτικού Αγώνα. Είναι, επίσης, αναγνώριση στη συμβολή της Ελληνίδας, της ηρωίδας γυναίκας που πολέμησε και θυσιάστηκε δίπλα-δίπλα με τον άντρα, το σύζυγο και το γιο» δήλωσε ο Νίκος Θεοδωρίδης, πρόεδρος του Ιδρύματος Γιώργου Ζογγολόπουλου και ανιψιός του δημιουργού του μνημείου.

Το «Ηρώον Ζαλόγγου», υπό κλίμακα 1:10, δημιουργήθηκε από τον Γιώργο Ζογγολόπουλο σε τέσσερα ορειχάλκινα αντίτυπα, τα οποία βρίσκονται στο Προεδρικό Μέγαρο, στην Εθνική Γλυπτοθήκη, στο Μουσείο Μπενάκη και την Υπαίθρια Δημοτική Γλυπτοθήκη Ψυχικού που είναι αφιερωμένη στο έργο του Γιώργου Ζογγολόπουλου.