Η διαμάχη Αζέρων και Αρμενίων για το Ναγκόρνο Καραμπάχ

Η διάλυση της Σοβιετικής Ένωσης έφερε στην επιφάνεια εθνοτικές και θρησκευτικές διαμάχες στην περιοχή του Καυκάσου. Η παλαιά αντιπαλότητα μεταξύ της χριστιανικής Αρμενίας και του μουσουλμανικού Αζερμπαϊτζάν αναζωπυρώθηκε στα τέλη του 20ου αιώνα, με αφορμή το μέλλον των Αρμενίων που ζούσαν στον θύλακο του Ναγκόρνο Καραμπάχ, μέσα σε αζέρικο έδαφος. Οι αρμενικές δυνάμεις πήραν τον έλεγχο της περιοχής και απέκτησαν χερσαία σύνδεση με την Αρμενία. Έκτοτε, οι συγκρούσεις εναλλάσσονται με προσπάθειες για διπλωματική λύση του προβλήματος.

Το Ναγκόρνο Καραμπάχ («Αρτσάχ» για τους Αρμενίους, «Ντάγλικ Καραμπάγ» για τους Αζέρους) ετυμολογείται από τη ρωσική λέξη «ναγκόρνο» (ορεινός, βουνίσιος) και την αζέρικη σύνθετη λέξη «Καραμπάγ» (καρά=μαύρος + μπαγ=κήπος), δηλαδή θα μπορούσαμε να την αποδώσουμε στα ελληνικά ως Ορεινός Μαυρόκηπος. Είναι μία ορεινή περιοχή του νοτιοδυτικού Αζερμπαϊτζάν, με αρμενικό πληθυσμό στην πλειονότητά του (περίπου 150.000 κάτοικοι, εκ των οποίων το 80% είναι Αρμένιοι), που έχει κηρύξει την ανεξαρτησία της από τις 2 Σεπτεμβρίου 1991 ως Δημοκρατία του Αρτσάχ, αλλά δεν αναγνωρίζεται από καμία χώρα - μέλος του ΟΗΕ. Επί Σοβιετικής Ένωσης ήταν αυτόνομη περιοχή της Σοβιετικής Σοσιαλιστικής Δημοκρατίας του Αζερμπαϊτζάν.

Η παλιά αυτόνομη περιοχή καταλάμβανε μία έκταση περίπου 4.400 τετραγωνικών χιλιομέτρων, ενώ οι δυνάμεις της αυτοανακηρυγμένης Δημοκρατίας του Αρτσάχ ελέγχουν 7.000 τετραγωνικά χιλιόμετρα και συνορεύουν με τη μητέρα-πατρίδα Αρμενία. Η περιοχή του Ναγκόρνο Καραμπάχ καταλαμβάνει τη βόρεια πλευρά της οροσειράς Καραμπάχ του Μικρού Καυκάσου, με υψηλότερη κορυφή το όρος Γκιάμις (3.724 μ). Οι κάτοικοί της ασχολούνται με τη γεωργία και την κτηνοτροφία. Η περιοχή διαθέτει ελαφριά βιομηχανία και πολλά εργοστάσια επεξεργασίας τροφίμων. Το Στεπανακέρτ (Χανκεντί για τους Αζέρους) είναι η πρωτεύουσα του Ναγκόρνο Καραμπάχ και το κύριο βιομηχανικό κέντρο.

Η περιοχή του Ναγκόρνο Καραμπάχ ενσωματώθηκε επισήμως στην τσαρική Ρωσία στις 24 Οκτωβρίου 1813 με τη Συνθήκη του Γκουλιστάν, που σηματοδότησε το τέλος του Ρωσο-Περσικού Πολέμου (1804-1813). Νωρίτερα υπαγόταν στο ταταρικό Χανάτο του Καραμπάχ και βρισκόταν υπό την επικυριαρχία της Περσίας.

Μετά την επικράτηση των Μπολσεβίκων στην περιοχή του Καυκάσου και την ίδρυση της Σοβιετικής Ένωσης, το Ναγκόρνο Καραμπάχ έγινε τμήμα της Σοβιετικής Σοσιαλιστικής Δημοκρατίας της Αρμενίας, αλλά με απόφαση του Στάλιν το 1923 εντάχθηκε στην Σ.Σ.Δ. του Αζερμπαϊτζάν ως αυτόνομη περιοχή. Αποκομμένη από τη Σ.Σ.Δ. της Αρμενίας στα δυτικά, το Ναγκόρνο Καραμπάχ έγινε έτσι ένας αρμενικός θύλακος μέσα στο Αζερμπαϊτζάν.

Η περιοχή αναπτύχθηκε χωρίς ιδιαίτερα προβλήματα τα χρόνια της σοβιετικής κυριαρχίας, αλλά το 1988 οι Αρμένιοι του Ναγκόρνο Καραμπάχ ξεσηκώθηκαν και άρχισαν να αγωνίζονται για την ένταξη της περιφέρειάς τους στην Αρμενία. Στην απαίτησή τους αντιτάχθηκαν τόσο η Σ.Σ.Δ. του Αζερμπαϊτζάν, όσο και η σοβιετική ηγεσία υπό τον Μιχαήλ Γκορμπατσόφ.

Οι εθνικοί ανταγωνισμοί μεταξύ των Αρμενίων και των Αζέρων φούντωσαν όταν κατέρρευσε η Σοβιετική Ένωση το 1991 και οι χώρες τους απέκτησαν την ανεξαρτησία τους. Στις αρχές της δεκαετίας του 1990, οι Αρμένιοι του Καραμπάχ υποστηριζόμενοι από τη μητέρα πατρίδα, απέκτησαν με σκληρές μάχες τον έλεγχο ενός μεγάλου μέρους του νοτιοδυτικού Αζερμπαϊτζάν, συμπεριλαμβανομένου του Ναγκόρνο Καραμπάχ και εδάφους που το συνδέει με την Αρμενία.

Ακολούθησε μία σειρά διαπραγματεύσεων υπό την καθοδήγηση της άτυπης «Ομάδας του Μινσκ» (που πήρε το όνομά της από μία ειρηνευτική διάσκεψη που επρόκειτο να γίνει στο Μινσκ της Λευκορωσίας και δεν έγινε ποτέ), στην οποία συμπροέδρευαν η Ρωσία, η Γαλλία και οι ΗΠΑ. Μπορεί να μην επιλύθηκε το πρόβλημα, αλλά το 1994 επιτεύχθηκε μία συμφωνία κατάπαυσης του πυρός, η οποία έκτοτε παραβιάζεται κατά διαστήματα, όπως τον Ιούλιο και τον Σεπτέμβριο του 2020.

Τον Νοέμβριο του 2008 ο Πρόεδρος της Αρμενίας, Σερζ Σαρκισιάν, ο οποίος έχει γεννηθεί στο Ναγκόρνο Καραμπάχ, και ο Αζέρος ομόλογός του Ιλχάμ Αλίεφ υπέγραψαν μία συμφωνία - ορόσημο, με την οποία οι δύο χώρες τους δεσμεύονταν να εντείνουν τις προσπάθειες για την επίλυση της σύγκρουσης. Παρά τις περιστασιακές χειρονομίες προσέγγισης μεταξύ των δύο χωρών, οι συγκρούσεις συνεχίστηκαν κατά τη διάρκεια της δεκαετίας του 2010.

Η υπό τον Νικόλ Πασινιάν νέα κυβέρνηση της Αρμενίας το 2019 δημιούργησε ελπίδες για την έναρξη νέων διαπραγματεύσεων για το Ναγκόρνο-Καραμπάχ, αλλά η διακοπή των ειρηνευτικών συνομιλιών λόγω της πανδημίας του κορονοϊού το 2020 οδήγησε στην αναζωπύρωση των συγκρούσεων τον Ιούλιο και στην κλιμάκωσή τους στα τέλη Σεπτεμβρίου.