Ύφος, ήθος, ύψος, ποίηση

Ας φανταστούμε έναν μέσο άνθρωπο, που καταβάλλει κάθε φιλότιμη προσπάθεια για να ζήσει όσο πιο ικανοποιητικά μπορεί. Περνά το μεγαλύτερο μέρος της ημέρας του εργαζόμενος, συμμετέχοντας σε μιαν ορθολογικά δομημένη διεργασία, η οποία απαιτεί από αυτόν να είναι λογικός, προβλέψιμος, συγκρατημένος.

Ύστερα, επιστρέφει στο σπίτι του και εισέρχεται σε μια διαφορετική διεργασία, οργανωμένη στη βάση των επιθυμιών του, οι οποίες είναι πια διαβρωμένες από την άμεση ή έμμεση, εμπορική ή πολιτική, διαφήμιση, που του επισημαίνει συνεχώς πως η ζωή του αξίζει μόνον εφ' όσον μπορεί να είναι διαφορετικός, παρορμητικός, ατίθασος.

Ο άνθρωπος αυτός βρίσκεται σε μια κατάσταση πρωτόγνωρη για το ανθρώπινο είδος. Για ν’ αποκτήσει το δικαίωμα να είναι διαφο­ρετικός, παρορμητικός, ατίθασος, πρέπει να είναι λογικός, προβλέ­ψιμος, συγκρατημένος. Μπορεί ένας άνθρωπος να είναι κάτι και το αντίθετό του; Ποιος ξέρει. Το βέβαιο είναι πως μπορεί να πράττει κάτι και το αντίθετό του - αν και με άγνωστες συνέπειες για την πνευματική υγεία του. Τα όρια της διαφοράς ανάμεσα στους τρόπους με τους οποίους πράττει ένας άνθρωπος είναι το κεντρικό ζή­τημα της ηθικής. Υποθέτουμε πως ένας άνθρωπος, ως υποκείμενο, διαθέτει ήθος, ηθέει -διυλίζει, κοσκινίζει, δηλαδή- τα δεδομένα, ώστε οι πράξεις του να μην παρουσιάζουν μεγάλες αξιακές αποκλίσεις. Υποκείμενο δίχως ήθος δεν νοείται. Εκτός αν ο άνθρωπος ως υπο­κείμενο δεν υπάρχει. Αν υπάρχουν μόνο ορθολογικά δομημένες δι­εργασίες, χωρίς υποκείμενο. Ιδού η μεγάλη ανακάλυψη της εποχής μας. Και ιδού η ευκαιρία γι' αυτούς που ηγούνται της ύπαρξης του ανθρωπίνου είδους. Οι επιστήμες της κοινωνίας τούς παρέχουν όλα τα εργαλεία, προκειμένου να «διαχειριστούν» τον άνθρωπο, όχι ως υποκείμενο -αυτό δεν υπάρχει- αλλά ως βιολογικό ον.

Ας φανταστούμε τώρα έναν μέσο αναγνώστη ποίησης. Καταβάλλει επίσης κάθε φιλότιμη προσπάθεια για να ζήσει όσο πιο ικανοποι­ητικά μπορεί και πιστεύει πως η ενασχόληση με την ποίηση συμβάλ­λει σε αυτό. Πιστεύει πως ο ποιητής γνωρίζει καλύτερα τον κόσμο και πως αποκαλύπτει σή μαντικές αλήθειες.

Αυταπατάται, αποφαίνονται οι κοινωνικές επιστήμες. Και ο ποιητής των ημερών μας φαίνεται να συμφωνεί, αφού έχει αποδεχθεί με προθυμία τον ρόλο του επιδέξιου διαχειριστή των συναισθηματικών δυνατοτήτων της γλώσσας. Μπορεί να παίζει με τις λέξεις στο επί­πεδο μίας από τις έξι λειτουργίες της γλώσσας: της ποιητικής, της λειτουργίας που επικεντρώνεται στη μορφή, στο ύφος, της πληροφορίας, όχι στο περιεχόμενό της. Απλά: το μήνυμα είναι το μέσο. Κι ακόμα απλούστερα: το ποίημα έχει αποκλειστικό στόχο το ίδιο το ποίημα. Έτσι, ο ποιητής αφενός δεν μπλέκεται στα πόδια των διαχειριστών της ζωή μας και αφετέρου βελτιώνει τις συναισθηματικές δυνατότητες της διαφημιστικής γλώσσας. Όσο για το ύφος…είναι «μία από τις πιθανές πραγματοποιήσεις μιας αφηρημένης και γενικής δομής», όπως λένε οι ειδικοί της λογοτεχνίας. Μάλιστα, για να μη δημιουργούνται «ασάφειες», καλά θα είναι να καταφεύγει ο ποιητής στον λόγο των κοινωνικών επιστημών, ισχυριζόμενος πως η ποίηση δεν πρέπει να θυμίζει ποίηση, αν είναι να συνεχίσει να λειτουργεί ποιητικά. Κι έτσι η απουσία ύφους γίνεται ύφος. Συγκεκριμένα: το ύφος του ανθρώπου που για να αποκτήσει το δικαίωμα να είναι δι­αφορετικός, παρορμητικός, ατίθασος, πρέπει να είναι λογικός, προ­βλέψιμος, συγκρατημένος.

Αλλά, η ανθρώπινη πείρα έχει διαφορετική άποψη: Ποίηση χωρίς αυτόνομο υποκείμενο, που αναγνωρίζεται από το μη προσποιητό ύφος του, δεν νοείται. Ύφος χωρίς αξιακή συγκρότηση δεν νοείται. Αξιακή συγκρότηση σημαίνει ήθος. Ήθος χωρίς ύψος δεν νοείται. Όλα όσα μας παρουσιάζονται μέσα στον κοινωνικό κόσμο, είναι αδιανόητα έξω από ένα συμβολικό δίκτυο. Ένα συμβολικό δίκτυο είναι αδιανόητο χωρίς ένα υποκείμενο.

Το υποκείμενο αναλαμβάνει προσωπικά την ευθύνη του εαυτού του, αλλιώς δεν είναι υποκείμενο και δεν μπορεί ούτε να γράψει ούτε να διαβάσει ποίηση. Γράφει αυτά που του υπαγορεύει «μια αφηρημένη και γενική δομή», της οποίας οι δημιουργοί είναι ωστόσο πολύ συγκεκριμένοι και ειδικοί. Και διαβάζει στα «υπαγορευμένα» γρα­πτά του ποιητή αυτό που επιβάλλει η ίδια «αφηρημένη και γενική δομή». 0 ορισμός του υποκειμένου: ύφος, ήθος, ύψος, ποίηση.