Άρνολντ Σένμπεργκ

Ο Άρνολντ Σένμπεργκ (Arnold Schönberg) ήταν αυστριακός συνθέτης λόγιας μουσικής, που άσκησε τεράστια επίδραση στην μουσική του 20ου αιώνα. Επινόησε μία νέα μέθοδο σύνθεσης (με 12 νότες), τον δωδεκαφθογγισμό, ο οποίος είναι ενταγμένος στη γενικότερη αρχή της ατονικότητας. Υπήρξε επίσης ένας από τους σημαντικότερους μουσικοδιδασκάλους, με μαθητές σπουδαίους μετέπειτα συνθέτες, όπως ο Άλμπαν Μπεργκ, ο Άντον Βέμπερν και ο Νίκος Σκαλκώτας.

Γόνος εβραϊκής οικογένειας, ο Άρνολντ Σένμπεργκ γεννήθηκε στις 13 Σεπτεμβρίου 1874 στη Βιέννη, όπου ο πατέρας του διατηρούσε ένα μικρό κατάστημα υποδημάτων. Οι συνθετικές του «ανησυχίες» εκδηλώθηκαν από τα οκτώ του μόλις χρόνια, όταν άρχισε να παίρνει τα πρώτα του μαθήματα βιολιού. Παρά το ότι δεν έλαβε συστηματική παιδεία παρά μόνο στο τέλος της εφηβείας του, όταν ο συνθέτης Αλεξάντερ φον Τσεμλίνσκι έγινε αρχικά δάσκαλός του και κατόπιν κουνιάδος του, η επίπονη προσωπική του προσπάθεια, η συστηματική παρακολούθηση συναυλιών, αλλά και η συμμετοχή του σε ερασιτεχνικά συγκροτήματα, του επέτρεψαν να διαμορφώσει προσωπική άποψη για τα μουσικά πράγματα.

Μετά την αποφοίτησή του από το σχολείο, ξεκίνησε να εργάζεται ως τραπεζοϋπάλληλος, αλλά σε ηλικία 21 ετών έχασε τη δουλειά του. Όπως ο ίδιος είχε πει, ήταν «μια καλή αφορμή για να ασχοληθώ επιτέλους με τη μουσική».
Τα πρώτα του έργα – ανάμεσά τους η «Εξαϋλωμένη Νύχτα» («Verklärte Nacht», 1899), καθώς και μερικά τραγούδια σαφώς επηρεασμένα από τον Μπραμς και τον Βάγκνερ – χρονολογούνται στην αυγή του 20ού αιώνα.

Από το 1901 ως το 1903 βρέθηκε στο Βερολίνο, όπου δούλεψε βασικά ως δάσκαλος μουσικής, συνθέτοντας παράλληλα και το μοναδικό συμφωνικό ποίημά του «Πελλέας και Μελισσάνθη» («Pelleas und Melisande»), βασισμένο στο έργο του βέλγου συγγραφέα Μορίς Μέτερλινκ.

Κατόπιν επέστρεψε στη γενέτειρά του Βιέννη, όπου αρχικά εξασφάλισε ένα μικρό εισόδημα διευθύνοντας μια χορωδία βιομηχανικών εργατών και ενορχηστρώνοντας δημοφιλείς οπερέτες της εποχής. Στη συνέχεια δίδαξε θεωρητικά και σύνθεση. Ανάμεσα στους μαθητές του υπήρξαν και οι μετέπειτα επίσης διάσημοι συνθέτες Άλμπαν Μπεργκ και Άντον Βέμπερν. Οι τρεις τους ήταν οι βασικοί εκπρόσωποι της λεγόμενης «Δεύτερης Σχολής της Βιέννης».

Περί το 1908, ο Σένμπεργκ απομακρύνθηκε από το παραδοσιακό τονικό σύστημα και για τα επόμενα οκτώ χρόνια εξέλιξε το δωδεκαφθογγικό σύστημα. Εν τω μεταξύ, άρχισε να συνθέτει ατονική μουσική ή μη τονική, όπως ο ίδιος την ονόμαζε. Το ύφος του ωστόσο κατάφερε να εκτιμηθεί μόνο απ’ όσους διέθεταν μία βαθύτερη γνώση για τα μουσικά πράγματα κι έτειναν ευήκοον ους στα νέα μουσικά ρεύματα. Από τα έργα εκείνης της περιόδου του συνθέτη ξεχωρίζουν τα «Τρία κομμάτια για πιάνο, έργο 11», ο κύκλος τραγουδιών «Das buch der hängenden gärten» («Το βιβλίο των κρεμαστών κήπων»), τα «Πέντε ορχηστρικά κομμάτια» και το μελόδραμα «Pierrot Lunaire» («Ο Φεγγαρίσιος Πιερότος»), για αφηγητή και μικρό σύνολο.

Το 1918 ίδρυσε στη Βιέννη την «Ένωση για Ιδιωτικές Συναυλίες («Verein für musikalische Privataufführungen»), στις οποίες απαγορεύονταν το χειροκρότημα, αλλά και η είσοδος σε κριτικούς, ενώ ο προγραμματισμός τους δεν ανακοινωνόταν εκ των προτέρων. Έπειτα από μία μακρά περίοδο παύσης, παρουσίασε το 1923 τα «Πέντε κομμάτια για πιάνο, έργο 23» και τη «Σερενάτα, Ορ. 24», με τα οποία εισήγαγε τη «μέθοδο σύνθεσης με 12 νότες». Η «Σουίτα για πιάνο, έργο. 25, ήταν το πρώτο έργο αποκλειστικά στη δωδεκάφθογγη τεχνική.

Την ίδια χρονιά πέθανε η πρώτη του σύζυγος Ματίλντε Τσεμλίνσκι (αδελφή του δασκάλου του Αλεξάντερ φον Τσεμλίνσκι) κι ένα χρόνο αργότερα ξαναπαντρεύτηκε με την αρκετά μικρότερή του Γκέρτρουντ Κόλις, αδελφή ενός μαθητή του. Το 1925 εγκαταστάθηκε και πάλι στο Βερολίνο, όπου δίδαξε σύνθεση στην Πρωσική Ακαδημία Τεχνών και συνέθεσε μεγάλο μέρος της ημιτελούς όπεράς του «Μωυσής και Ααρών» («Moses und Aron»), που πολλοί θεωρούν το αριστούργημά του. Τα χρόνια εκείνα ένας από τους αγαπημένους του μαθητές ήταν και ο σπουδαίος έλληνας συνθέτης Νίκος Σκαλκώτας.

Καθότι Εβραίος, με την άνοδο των ναζιστών στην εξουσία απολύθηκε από την Πρωσική Ακαδημία το 1933 και αναγκάστηκε να εγκαταλείψει τη Γερμανία. Βρήκε καταφύγιο στις ΗΠΑ και το 1941 έλαβε την αμερικανική υπηκοότητα. Δίδαξε σύνθεση στα Πανεπιστήμια της Νότιας Καλιφόρνιας Καλιφόρνιας (USC) και Καλιφόρνιας στο Λος Άντζελες (UCLA). Η μουσική του δεν βρήκε ιδιαίτερα θερμή ανταπόκριση και στη νέα του πατρίδα και ο ίδιος αντιμετώπισε αρκετές οικονομικές δυσκολίες.

Τα κορυφαία έργα του Σένμπεργκ στην Αμερική φανερώνουν την αυξανόμενη επιδεξιότητα και ελευθερία στον χειρισμό της δωδεκάφθογγης τεχνικής. Ορισμένες από τις εξέχουσες συνθέσεις της αμερικανικής περιόδου του είναι το «Κοντσέρτο για Βιολί, έργο 36», το «Τέταρτο Κουαρτέτο Εγχόρδων, έργο 237», το Κοντσέρτο για Πιάνο, έργο 42» και η «Φαντασία για βιολί με συνοδεία πιάνου, έργο 47».

Ο Άρνολντ Σένμπεργκ πέθανε στο Λος Άντζελες στις 13 Ιουλίου 1951, σε ηλικία 76 ετών. Μετά τον θάνατό του, το δωδεκαφθογγικό του σύστημα χρησιμοποιήθηκε από πολλούς συνθέτες σε όλο τον κόσμο.