Η ιστορία των Υπηρεσιακών Κυβερνήσεων

Υπηρεσιακή ονομάζεται η κυβέρνηση, η οποία έχει ως μοναδικό σκοπό τη διενέργεια βουλευτικών εκλογών. Διορίζεται από τον αρχηγό του κράτους και κατά κανόνα αποτελείται από προσωπικότητες του δημοσίου βίου και σπανίως από πολιτικούς. Επομένως, ο βίος της είναι βραχύς.

Ο θεσμός της υπηρεσιακής κυβέρνησης είναι ελληνική «πατέντα» και γέννημα της πολιτικής πρακτικής του 19ου αιώνα. Συστηματοποιήθηκε τα μεταπολεμικά χρόνια, μέχρι και τη δεκαετία του '90, προκειμένου να διασφαλισθεί ότι ο απερχόμενος πρωθυπουργός δεν θα χρησιμοποιήσει τον κρατικό μηχανισμό για να επηρεάσει την εκλογική διαδικασία.

Ο θεσμός της υπηρεσιακής κυβέρνησης δεν προβλεπόταν από κανένα ελληνικό Σύνταγμα. Σύμφωνα με τη θεωρία, πρόκειται για συνταγματικό έθιμο ή συνθήκη του πολιτεύματος, ενώ μερίδα των συνταγματολόγων τον θεωρεί απλή πρακτική. Γενικά, όμως, θεωρείται δείγμα ανωριμότητας της δημοκρατίας και δυσπιστίας στην πολιτική και τους πολιτικούς και έχει τις ρίζες του σε παλαιότερες εποχές, όπου οι εκλογές κάθε άλλο παρά αδιάβλητες ήταν.

«Η υπηρεσιακή κυβέρνησις πρέπει να εγκαταληφθή άπαξ δια παντός, διότι είναι παραφθοράς του πολιτεύματος, αντισυνταγματικής αναστολής του κοινοβουλευτικού συστήματος, θεσμοποιημένη ομολογία της αδυναμίας των πολιτικών κομμάτων να διενεργήσουν τιμίας εκλογάς και μόνιμον εμπόδιον εις το να δημιουργηθούν ποτέ τέτοια πίστις και τέτοια συνείδησις πολιτικής ευθύνης» υπεστήριξε ο διακεκριμένος καθηγητής του Δημοσίου Δικαίου Φαίδων Βεγλερής (1903-1998).

Για τους λόγους αυτούς, η πρακτική των υπηρεσιακών κυβερνήσεων εγκαταλείφθηκε μετά τη Μεταπολίτευση και ο απερχόμενος πρωθυπουργός παραμένει στο αξίωμα μέχρι να σχηματίσει ο ίδιος ή ο νέος πρωθυπουργός κυβέρνηση, με βάση τα αποτελέσματα των εκλογών. Είθισται μόνο να τοποθετούνται μεμονωμένα υπηρεσιακοί υπουργοί σε κρίσιμα για τις εκλογές υπουργεία, όπως τα Υπουργεία Εσωτερικών και Τύπου.

Μόνο σε μία περίπτωση το ισχύον Σύνταγμα (του 1975), μετά την αναθεώρησή του το 1986, προβλέπει την υπηρεσιακή κυβέρνηση (χωρίς να χρησιμοποιεί το συγκεκριμένο όρο): Όταν οι διερευνητικές εντολές δεν τελεσφορήσουν και αποτύχουν και οι προσπάθειες, τόσο για τον σχηματισμό κυβερνητικού σχήματος από όλα τα κόμματα της Βουλής που να απολαμβάνει της εμπιστοσύνης της Βουλής, όσο και κυβέρνησης απ' όλα τα κόμματα της Βουλής για τη διενέργεια εκλογών. Τότε, ο Πρόεδρος της Δημοκρατίας αναθέτει στον Πρόεδρο του Συμβουλίου της Επικρατείας ή του Αρείου Πάγου ή του Ελεγκτικού Συνεδρίου το σχηματισμό Κυβέρνησης, όσο το δυνατόν ευρύτερης αποδοχής, για τη διενέργεια εκλογών και διαλύει τη Βουλή (Άρθρο 37 παρ.3 Σ).

Υπηρεσιακές Κυβερνήσεις

Κυβέρνηση Αριστείδη Μωραϊτίνη

O εξαναγκασμός σε παραίτηση της κυβέρνησης του Αλέξανδρου Κουμουνδούρου από τον βασιλιά Γεώργιο Α', επειδή διαφώνησε με την πολιτική του πρωθυπουργού για το Κρητικό ζήτημα, καθιστούσε αναγκαία την προσφυγή στις κάλπες. Έτσι, στις 20 Δεκεμβρίου 1867 διορίστηκε η πρώτη υπηρεσιακή κυβέρνηση («άχρους» κατά την ορολογία της εποχής), υπό τον πρόεδρο του Αρείου Πάγου, Αριστείδη Μωραϊτίνη (1806-1875). Μετά την ορκωμοσία της νέας κυβέρνησης, ορισμένα από τα μέλη της έθεσαν όρο να διατηρήσουν τα υπουργεία και μετά τις εκλογές. Αυτό δεν έγινε αποδεκτό από τον ανώτατο άρχοντα και η κυβέρνηση Μωραϊτίνη παραιτήθηκε στις 25 Ιανουαρίου 1868, χωρίς να εκπληρώσει την αποστολή της, που ήταν η διενέργεια εκλογών.

Κυβέρνηση Νικολάου Δηλιγιάννη

Μετά την κυβερνητική κρίση και την παραίτηση του πρωθυπουργού Χαρίλαου Τρικούπη, στις 11 Ιανουαρίου 1895 σχηματίστηκε υπηρεσιακή κυβέρνηση («διαβατική» με την ορολογία της εποχής), με πρωθυπουργό τον πρεσβευτή της Ελλάδας στο Παρίσι, Νικόλαο Δηλιγιάννη (1841-1910), εξάδελφο του πρώην πρωθυπουργού Θεόδωρου Δηλιγιάννη. Οι εκλογές της 16ης Απριλίου 1895 σήμαναν το τέλος της πολιτικής καριέρας του Χαρίλαου Τρικούπη, καθώς το κόμμα του υπέστη συντριβή και ο ίδιος δεν εξελέγη βουλευτής. Ο Νικόλαος Δηλιγιάννης παρέδωσε την εξουσία στις 31 Μαΐου 1895 στον νικητή των εκλογών, εξάδελφό του Θεόδωρο Δηλιγιάννη, που ανέλαβε για τρίτη φορά την πρωθυπουργία.

Κυβέρνηση Κωνσταντίνου Δεμερτζή

Μετά τη παλινόρθωση της Βασιλείας στην Ελλάδα το 1935, ο Κωνσταντίνος Δεμερτζής (καθηγητής του Ρωμαϊκού Δικαίου στο Πανεπιστήμιο Αθηνών και παλιός πολιτικός) κλήθηκε από τον Βασιλιά Γεώργιο Β' να σχηματίσει υπηρεσιακή κυβέρνηση, διαδεχόμενος τον Γεώργιο Κονδύλη. Έτσι, στις 30 Νοεμβρίου 1935 ορκίσθηκε Πρόεδρος της Κυβέρνησης, κρατώντας για τον εαυτόν του το Υπουργείο των Εξωτερικών. Κύριο έργο της Κυβέρνησης εκείνης ήταν η διενέργεια εκλογών, οι οποίες κι έγιναν στις 26 Ιανουαρίου του 1936. Την επομένη των εκλογών ο Κωνσταντίνος Δεμερτζής έθεσε τη παραίτησή του στη διάθεση του Βασιλέως, πλην όμως, επειδή όλες οι προσπάθειες συνεννοήσεων που έγιναν με τους πολιτικούς αρχηγούς για σχηματισμό κυβέρνησης απέτυχαν, σύμφωνα με το τότε ισχύον Σύνταγμα, ο Βασιλιάς κατέφυγε και πάλι στον Δεμερτζή, προκειμένου να σχηματίσει κυβέρνηση και στη συνέχεια να λάβει ψήφο εμπιστοσύνης από τη Βουλή. Δυστυχώς, όμως, δεν πρόλαβε. Το πρωί της 13ης Απριλίου 1936 ο Κωνσταντίνος Δεμερτζής άφησε τη τελευταία του πνοή, μετά από ανακοπή καρδιάς, σε ηλικία 60 ετών. Τη θέση του ανέλαβε ο αντιπρόεδρος της κυβέρνησης και μετέπειτα δικτάτορας Ιωάννης Μεταξάς.

Κυβέρνηση Ιωάννη Θεοτόκη

Μετά την παραίτηση της κυβέρνησης Διομήδη, τις τύχες της χώρας ανέλαβε υπηρεσιακή κυβέρνηση υπό τον τέως πρόεδρο της Βουλής Ιωάννη Θεοτόκη (1880-1961) στις 6 Ιανουαρίου 1950, με σκοπό να οδηγήσει την Ελλάδα στις πρώτες εκλογές μετά τον εμφύλιο πόλεμο. Έχοντας τις ευλογίες των ΗΠΑ, η νέα κυβέρνηση διέλυσε τη Βουλή και προκήρυξε εκλογές για τις 5 Μαρτίου 1950 με το σύστημα της απλής αναλογικής. Στις εκλογές αυτές κανένα κόμμα δεν κατέκτησε την απόλυτη πλειοψηφία και σχηματίστηκε συμμαχική κυβέρνηση υπό τον κεντρώο πολιτικό Σοφοκλή Βενιζέλο. Η κυβέρνηση Θεοτόκη παραιτήθηκε στις 23 Μαρτίου 1950.

Κυβέρνηση Δημητρίου Κιουσόπουλου

Στις 11 Οκτωβρίου 1952, μετά την παραίτηση της κυβέρνησης Πλαστήρα, διορίζεται η υπηρεσιακή κυβέρνηση με πρωθυπουργό τον εισαγγελέα του Αρείου Πάγου Δημήτριο Κιουσόπουλο (1892-1977), για να διεξαγάγει τις εκλογές της 16ης Νοεμβρίου 1952. Στις εκλογές αυτές θριάμβευσε ο Ελληνικός Συναγερμός του Αλέξανδρου Παπάγου. Στην κυβέρνηση Κιουσόπουλου συμμετείχαν δύο μετέπειτα πρωθυπουργοί (Ιωάννης Παρασκευόπουλος και Ξενοφών Ζολώτας) κι ένας μετέπειτα Πρόεδρος της Δημοκρατίας (Μιχαήλ Στασινόπουλος). Στις 19 Νοεμβρίου 1952 η κυβέρνηση Κιουσόπουλου υπέβαλε την παραίτησή της, αφού εκπλήρωσε την αποστολή της.

Κυβέρνηση Κωνσταντίνου Γεωργακόπουλου

Στις 3 Μαρτίου 1958 σχηματίστηκε υπηρεσιακή κυβέρνηση υπό τον Πρόεδρο του Ελληνικού Ερυθρού Σταυρού, Κωνσταντίνο Γεωργακόπουλου (1890-1973), μετά την κατάρρευση της κυβέρνησης Καραμανλή από εσωκομματική ανταρσία. Κύρια αποστολή της, η διενέργεια των εκλογών της 11ης Μαΐου, τις οποίες κέρδισε και πάλι η ΕΡΕ του Κωνσταντίνου Καραμανλή, ενώ η ΕΔΑ αναδείχθηκε αξιωματική αντιπολίτευση. Η κυβέρνηση Γεωργακόπουλου παραιτήθηκε στις 17 Μαΐου 1958.

Κυβέρνηση Κωνσταντίνου Δόβα

Στις 20 Σεπτεμβρίου 1961 παραιτήθηκε η κυβέρνηση Καραμανλή και σχηματίστηκε υπηρεσιακή κυβέρνηση υπό τον αρχηγό του στρατιωτικού οίκου του βασιλιά Παύλου, αντιστράτηγου ε.α Κωνσταντίνου Δόβα (1898-1973), για να διεξαγάγει τις εκλογές της 29ης Οκτωβρίου 1961. Οι εκλογές αυτές έμειναν στην ιστορία ως οι «εκλογές της βίας και της νοθείας», λόγω των εκτεταμένων εκλογικών παραβάσεων και του κλίματος τρομοκρατίας, που καλλιεργήθηκε εις βάρος της αντιπολίτευσης. Στις 4 Νοεμβρίου, ο Κωνσταντίνος Δόβας παρέδωσε τη διακυβέρνηση της χώρας στον νικητή των εκλογών Κωνσταντίνο Καραμανλή.

Κυβέρνηση Στυλιανού Μαυρομιχάλη

Στις 28 Σεπτεμβρίου 1963, έπειτα από αίτημα της αντιπολίτευσης, απομακρύνεται η κυβέρνηση του εξωκοινοβουλευτικού υπουργού της ΕΡΕ, Παναγιώτη Πιπινέλη, ο οποίος είχε διαδεχθεί τον παραιτηθέντα Κωνσταντίνο Καραμανλή μετά τη διαφωνία του με το παλάτι. Ο βασιλιάς Παύλος δίνει την εντολή σχηματισμού κυβέρνησης στον πρόεδρο του Αρείου Πάγου, Στυλιανό Μαυρομιχάλη (1902-1981). Η υπηρεσιακή κυβέρνηση Μαυρομιχάλη διεξήγαγε τις εκλογές της 3ης Νοεμβρίου 1963, που έφερε στην εξουσία την Ένωση Κέντρου του Γεωργίου Παπανδρέου. Η κυβέρνηση Μαυρομιχάλη παραιτήθηκε στις 8 Νοεμβρίου 1963.

Κυβέρνηση Ιωάννη Παρασκευόπουλου

Μετά την παραίτηση της κυβέρνησης του Γεωργίου Παπανδρέου, ο βασιλιάς Κωνσταντίνος διόρισε στις 30 Δεκεμβρίου 1963 υπηρεσιακή κυβέρνηση υπό τον τραπεζίτη Ιωάννη Παρασκευόπουλο (1900-1984), προκειμένου να διεξαγάγει τις εκλογές της 16ης Φεβρουαρίου 1964, που κατέληξαν σε θρίαμβο για την Ένωση Κέντρου του Γεωργίου Παπανδρέου. Η κυβέρνηση Παρασκευόπουλου παραιτήθηκε στις 18 Φεβρουαρίου 1964.

Κυβέρνηση Ιωάννη Γρίβα

Μετά την παραίτηση της κυβέρνησης Τζαννή Τζαννετάκη (συμμαχική κυβέρνηση ΝΔ - ΣΥΝ με σκοπό την «κάθαρση»), ο Πρόεδρος της Δημοκρατίας, Χρήστος Σαρτζετάκης, ανέθεσε στον Πρόεδρο του Αρείου Πάγου, Ιωάννη Γρίβα (γ. 1923), τον σχηματισμό υπηρεσιακής κυβέρνησης, για να οδηγήσει τη χώρα σε εκλογές στις 5 Νοεμβρίου 1989. Η κυβέρνηση Γρίβα ορκίστηκε στις 12 Οκτωβρίου 1989 και παρέδωσε την εξουσία στις 23 Νοεμβρίου 1989 στον Ξενοφώντα Ζολώτα, επικεφαλής της οικουμενικής κυβέρνησης, που σχημάτισαν η Νέα Δημοκρατία, το ΠΑΣΟΚ και ο Συνασπισμός, καθώς οι εκλογές δεν ανέδειξαν αυτοδύναμη κυβέρνηση.

Κυβέρνηση Παναγιώτη Πικραμμένου

Οι εκλογές της 6ης Μαΐου 2012, υπό το βάρος του «μνημονίου», δεν ανέδειξαν αυτοδύναμη κυβέρνηση κι έτσι από τις 7 Μαΐου ξεκίνησε η προσπάθεια του Προέδρου της Δημοκρατίας, Κάρολου Παπούλια, για τη δημιουργία βιώσιμου κυβερνητικού σχήματος, σύμφωνα με τις συνταγματικές επιταγές. Οι πρωτοβουλίες του κυρίου Παπούλια δεν απέδωσαν και η χώρα οδηγήθηκε σε νέες εκλογές στις 17 Ιουνίου 2012, με υπηρεσιακό πρωθυπουργό τον Πρόεδρο του Συμβουλίου της Επικρατείας, Παναγιώτη Πικραμμένο (γ. 1945), ο οποίος ορκίστηκε στις 16 Μαΐου 2012. Η υπό τον Παναγιώτη Πικραμμένο υπηρεσιακή κυβέρνηση υπέβαλε την παραίτησή της στις 20 Ιουνίου 2012, αφού διενήργησε τις εκλογές της 17ης Ιουνίου.

Κυβέρνηση Βασιλικής Θάνου-Χριστοφίλου

Μετά την ψήφιση του τρίτου μνημονίου από τη Βουλή (14 Αυγούστου 2015) και την ανταρσία της «Αριστερής Πλατφόρμας», ο πρωθυπουργός Αλέξης Τσίπρας παραιτήθηκε και ζήτησε από τον Πρόεδρο της Δημοκρατίας Κάρολο Παπούλια την προκήρυξη πρόωρων εκλογών για τις 20 Σεπτεμβρίου. Τις εκλογές διενήργησε υπηρεσιακή κυβέρνηση υπό την πρόεδρο του Αρείου Πάγου Βασιλική Θάνου, η οποία ορκίστηκε ως πρωθυπουργός (η πρώτη γυναίκα στην ιστορία του ελληνικού κράτους) στις 27 Αυγούστου 2015. Η υπό την Βασιλική Θάνου υπηρεσιακή κυβέρνηση υπέβαλε την παραίτησή της στις 21 Σεπτεμβρίου 2015, την επομένη της διενέργειας των εκλογών.

Κυβέρνηση Ιωάννη Σαρμά

Στις 24 Μαΐου 2023, ο πρόεδρος του Ελεγκτικού Συνεδρίου Ιωάννης Σαρμάς έλαβε εντολή σχηματισμού υπηρεσιακής κυβέρνησης από την Πρόεδρο της Δημοκρατίας, Κατερίνα Σακελλαροπούλου, ως ο αρχαιότερος από τους τρεις προέδρους των ανωτάτων δικαστηρίων της χώρας, σύμφωνα με το άρθρο 37 παρ. 3 εδ. γ του Συντάγματος, προκειμένου να διενεργήσει τις εκλογές της 25ης Ιουνίου 2023. Είχε προηγηθεί η αδυναμία των κομμάτων να σχηματίσουν κυβέρνηση μετά τις εκλογές της 21ης Μαΐου 2023. Στις 25 Μαΐου μετά την ορκωμοσία του,ο κ. Σαρμάς ανέλαβε τα καθήκοντά του, διαδεχόμενος τον Κυριάκο Μητσοτάκη.